Men leest en hoort het veelvuldig in commentaren, zoals op het bovenstaande NASA-bericht. In de eerste plaats natuurlijk op de sociale media, maar minder zelden dan men zou mogen verwachten ook in media met meer naam en stand, zoals een tijd geleden nog tijdens de nieuwsuitzending van een Vlaamse televisiezender. Men zou ondertussen na meer dan 100 jaar beter moeten weten. Why bother? Daar komen die reacties eigenlijk op neer, al dan niet expliciet. Niet alleen de verwachte FB-reacties met veel dedain en weinig benul van de omvang van deze prestatie, maar tevens de vele commentaren die zich vastbijten in de fysica van dit soort waarnemingen en vervolgens flateren in hun conclusie over onder meer de extreem lange afstand en reistijd, waardoor zo’n stelsel volgens hen onbereikbaar wordt.

Ook al zijn deze laatste reacties uiting van een zekere kleingeestigheid, er zijn uiteraard heel wat storender dingen in medialand, ze getuigen jammer genoeg van een versleten newtoniaans kosmisch wereldbeeld. En dat stoort me. Voldoende zelfs om er af en toe even van wakker te liggen. Ze stellen onder meer dat men er in het allerbeste scenario minimaal 40 jaar over doet om Trappist te bereiken, want niets kan sneller dan het licht. En dan bevindt dat stelsel zich nog in onze kosmische achtertuin. Kan het vele geld dat dit programma opslorpt daarom niet beter besteed worden? Tja ... Maar is dat nu zo erg? Daarbij, wat is er mis mee?

Ik zal me hier niet uitlaten over het prijskaartje, behalve dat het me meer dan verantwoord lijkt. Wat me voornamelijk dwarszit, heeft te maken met kennis. Niet zozeer een gebrek aan kennis op zich – er is immers zoveel wat een mens niet weet – maar het feit dat deze specifieke kennis noodzakelijk is om het verouderde en rigide wereldbeeld los te wrikken, dat de eerder genoemde commentaren intuïtief plausibel maakt.
Beweren dat kosmische wereldbeelden en met name hun evolutie belangrijk zijn, is een open deur intrappen. De copernicaanse revolutie van geocentrisme naar heliocentrisme trok de rationele, sceptische mens stilaan maar zeker weg uit het theocentrisme, en ook het antropocentrisme kreeg zo een eerste klap. Het is mijn overtuiging dat geüpdatete geïnternaliseerde wereldbeelden de mens behoeden voor fouten uit het verleden en de morele Zeitgeist een stevige zet in de goede richting geven: door zijn plaats te kennen in het universum wordt de mens op zijn plaats gezet.

In ieder geval beïnvloeden verinnerlijkte kosmische wereldbeelden onze levensbeschouwing. Het is evident dat deze internalisering gebeurt met een zekere vertraging. Men zou het een faseverschil kunnen noemen.
Zo heerst heden ten dage nog altijd het newtoniaanse wereldbeeld dat uitgaat van een absoluut en onveranderlijk kader van tijd en ruimte. En het is halsstarrig. Hoewel het al in 1905 wetenschappelijk de doodsteek kreeg, is nog maar bitter weinig van Einsteins inzichten geïncorporeerd binnen het wereldbeeld en de levensbeschouwing van de huidige rationele mens, ook al werken zijn GPS en de locatiebepaling op zijn smartphone niet zonder ingebouwde relativistische correcties. Het wordt tijd dat hier verandering in komt: niets in het universum is absoluut of onveranderlijk.

Er is natuurlijk ook dat andere domein: de wereld van het kwantum. Met de intrede van mogelijkheid, waarschijnlijkheid en toeval veroorzaakte de kwantumfysica net als de relativiteitstheorie een paradigmashift: de Newtoniaanse fysica bleek vanaf toen een zeer bijzonder geval te zijn, geprangd tussen een dubbele limiet naar enerzijds grote dingen en anderzijds kleine energieën (Newtons fysica is dus niet fout). Voorlopig hou ik het echter bij Einstein om mijn pijlen te richten op het newtoniaanse wereldbeeld.

Even terzijde, maar belangrijk voor de nuance en de context: een paradigma of een in dit geval wetenschappelijk denkkader is een begrip dat al zo dikwijls mismeesterd werd, dat ik het met grote terughoudendheid gebruik. Ik hoed me voor alfaonderzoekers die vanuit een zelfverklaard superieur kritisch vermogen preken over het bevragen van waarheidsconstructies; het 'panorama’ en het 'perspectief’ zouden anders wel eens verloren kunnen gaan, wat dat ook moge betekenen, want echt concreet wordt het nooit.
Vanuit het perspectief van de aarde draaien en slingeren de zon, de planeten en zelfs de sterren nog altijd rond of boven de aarde – ik wens het niemand toe om die geocentrische banen te moeten berekenen. Aan waarheid over de structuur van het zonnestelsel en het heelal voegt dit perspectief in ieder geval niets toe. Integendeel, men dient het juist los te laten en er bovenuit te stijgen. Een geschikter denkkader leert ons de werkelijkheid anders te benaderen en beter te begrijpen, maar maakt die werkelijkheid daarom nog niet theorieafhankelijk en van haar waarheid nog geen constructie, zoals sommigen ons graag zouden doen geloven. Objectiviteit is geen fabeltje, ook al is ze soms uitermate moeilijk te verwezenlijken.
Voor wetenschappers met een carrièrelang commitment binnen een paradigma dat al decennia of zelfs eeuwen de dienst uitmaakt, is een dergelijke verschuiving van denkkader een soms haast onoverkomelijke opgave. Professionele peer pressure en hiërarchische belemmeringen, evenals psychologische dwarsliggers zoals cognitieve dissonantie en de drogreden van de verzonken kost, steken dan dwingend en weerbarstig de kop op. Toch voor een tijdje, want uiteindelijk breekt de dam. Soms spreekt men zelfs van een revolutie, althans in de wetenschap. Want de inertie van het psychosociale complex van mens en maatschappij is van die orde dat snelle veranderingen in wereldbeeld en levensbeschouwing, laat staan revoluties, onwaarschijnlijk zijn.

In Vlaanderen is men in het onderwijs ondertussen volop aan het werk met de nieuwe eindtermen. Daarin blijven wereldbeeld en levensbeschouwing belangrijke concepten. In het tweede deel van dit artikel vraag ik me dan ook af in hoeverre het hedendaagse fysische paradigma en zijn bevindingen geïntegreerd zijn in deze eindtermen en concepten.

(wordt vervolgd)