Over het belang van een interdisciplinaire onderzoeksmethodiek en een transdisciplinair wetenschapsgesprek schreef ik op deze blog de bijdrage 'De derde weg: pleidooi voor pluriculturele competenties', met verwijzingen naar de Rede-lezing (1959) van C.P. Snow en het boek The Third Culture (1991) van de Amerikaan John Brockman.

Zoals bekend bestaat een nog steeds verdiepende kloof tussen wetenschapsdisciplines. De versplintering en toenemende specialisering van het wetenschapsgesprek worden daarenboven institutioneel bestendigd in onderzoeksgroepen, vakgroepen en faculteiten. Excellent onderzoek is een kwestie van specialisatie. Nochtans bestaat tezelfdertijd een acute nood aan een nieuwe cohesie, een forum voor ideeënuitwisseling, een samenspraak tussen wetenschappers van divers gevederte. Verdieping en verbreding hoeven niet haaks op elkaar te staan. Integendeel: met een verruimd perspectief en een open-minded belangstelling voor onderzoekparadigma's en methodes in diverse wetenschapsvelden kan een specialisatie gebaat zijn. Wie in de breedte opereert en een ruimer spectrum hanteert, kan diepgaand onderzoek in perspectief plaatsen. Maatschappelijke valorisatie van onderzoeksbevindingen wint hierbij, maar dus ook de wetenschapsstudie zelf. Reculer pour mieux sauter: door wat afstand te nemen kan het onderzoeksdomein beter worden overzien. Denkfouten komen mijns inziens beter aan het licht, de relevantie van onderzoeksobservaties. Er schuilt tegelijk een uitdaging in die manier van reflecteren en maatschappelijk valoriseren – het eigen vakgebied bevragen en een register gebruiken dat het comfortabele vakjargon ontstijgt. Daarin schuilt de uitdaging. In de vertaalslag naar een ruimer publiek van belangstellenden en niet alleen de hypergespecialiseerde collega next door. Het is niet makkelijk maar wel degelijk een noodzaak. Gedeelde nieuwsgierigheid naar inzichten en ontwikkelingen in particuliere vakgebieden van wetenschappelijke onderzoekers: daarbij is ieder onderzoek gebaat met andere woorden. Bevindingen in de Humanities, of dus alfawetenschappen (mens- en geesteswetenschappen), zijn relevant voor wetenschappers van bèta- en gammawetenschappen, e.g. (bio-)ingenieurswetenschappen, farmacie en natuurwetenschappen respectievelijk geneeskunde. Zij kunnen veel van elkaar opsteken. Laat mij hierbij spreken over het belang van agency van de academisch onderzoeker: hoe we als experten in ons wetenschapsdomein vooral ook handelende subjecten zijn, niet alleen kritische beschouwers of in Academia wat wereldvreemde studaxen.

Ik laat mij op het publieke forum weleens horen als betrokken onderzoeker, een literatuurwetenschapper die zich allesbehalve in een letterkundig vacuüm bevindt maar die in zijn studiegebied wenst na te denken over de wereld van vandaag, over de betekenis van onderzoek in maatschappelijke en universitaire context. Ik spreek daarom veeleer over de wetenschapper als kritisch burger, niet als van een megafoon voorziene activist die op tendentieuze en vooringenomen wijze in onderzoek en in maatschappij staat.

De humane en sociale wetenschappen staan onder druk. Ook die vaststelling is geen noviteit die opzien baart. Er wordt al jarenlang over geschreven, zelfs ronduit gezanikt. Minder studenten, slinkende financiën, verregaande bezuinigingen. Aan de UGent hebben de besparingen ingehakt op de personeelsomkadering van de talenstudies. Die bezuiniging, zoals een drastische afslanking van de personeelsomkadering, zal op termijn nefast zijn op allerlei terreinen. Ik verwijs naar het essay Verschuivingen (2022) van Stefan Hertmans. De auteur spreekt over 'ingrijpende gevolgen voor zelfs de kleinste onderwerpen waarover we denken en spreken'. Hertmans reflecteert over de klimaatcrisis, 'nieuwe modi vivendi' van de mens die genoodzaakt is te 'leren leven in labiel, onophoudelijk veranderend en altijd precair evenwicht'. Dat de Humanities ons kunnen helpen in het bereiken van dat nieuwe evenwicht en dat meer specifiek onze manier van spreken een aanpassing vergt, betoogt hij op bladzijden 25 en 26: 'Onze leefomstandigheden vormen niet langer een stabiele toestand, maar een continue aggregatie; meer nog, we moeten leren afzien van naïeve termen als "ons milieu", omdat die nog steeds onszelf als middelpunt nemen, terwijl juist dát de hele ontwrichting van de planeet heeft veroorzaakt'. En vervolgens stelt hij het belang van taal en spreken centraal: 'Omdat deze massieve verschuivingen zich dan ook nog afspelen in een tijd waarin we op een totaal nieuwe manier het spreken en het weten zelf organiseren – via virtuele netwerken, algoritmen en gecomputeriseerde media – stellen we ook ontwrichting vast in de omgang met wetenschappelijke autoriteit en bewijsvoering'. Om te besluiten: 'het gevolg is dat we niet goed meer blijken te weten hoe we moeten spreken, noch met elkaar, noch voor onszelf. Vandaar het telkens weer oplaaiende verbale geweld in de publieke ruimte.' De kritische zin wordt in een alfaopleiding aangescherpt en is kortom de garantie voor het democratisch en open(hartig) spreken over maatschappelijke thema's.

Alfaonderzoekers hebben het onderzoek maar vooral ook de samenleving nogal wat te bieden: alleen al de ontwikkeling van een kritisch burgerschap, de vaardigheid om kritisch, meertalig en open te denken en te spreken over maatschappelijke thema's, de mogelijkheid om ook andere perspectieven dan de eigen zienswijze onder ogen te zien, waarheidsconstructies te bevragen. Datzelfde geldt voor het onderzoek dat de wetenschapper in het eigen laboratorium onderneemt. Door uitsluitend nog te focussen, op eenzijdige wijze, kunnen immers de werkelijkheid en dus het panorama verloren gaan.

Het universitaire educatieve project UNIVERSITAS, waaronder professoren van de elf faculteiten van UGent sinds twee academiejaren de schouders zetten, is geconcipieerd aan de hand van deze overwegingen. Het programma van de try-outs kan op de website van UNIVERSITAS worden nagekeken. Het wetenschapsgesprek wordt bevorderd door uit te stijgen boven de begrenzing van een vakdiscipline, door een comfortzone tijdelijk te verlaten (ook in discursieve zin), deuren en vensters open te gooien en uiteindelijk tot een gedachtewisseling te komen die het onderzoek in een discipline bijgevolg ook weer verrijkt. Door studenten actief bij deze exercitie over wetenschapsgrenzen heen te betrekken wordt een opleiding, hoe disciplinair zij ook georiënteerd is, als vanzelf ruimer, meer prikkelend, verrassend. Het is een kunst de dingen in perspectief te zien. De idee van UNIVERSITAS helpt hierbij. Twee keer wordt kortom winst geboekt.