7 juni 2023
De gedachten zijn vrij – tot iemand ze kan lezen
Onlangs verscheen een studie van de University of Texas in het wetenschappelijke tijdschrift NatureNeuroscience (De Standaard, 2 mei). Voor dat onderzoek moesten zeven proefpersonen plaatsnemen in een fMRI-scanner, waar ze moesten luisteren naar enkele ingesproken verhalen terwijl hun hersenactiviteit werd gemonitord. De data die daarbij werd verzameld, werd gebruikt om een decoderingsalgoritme te trainen in het koppelen van hersensignalen aan woorden en zinnen die de proefpersonen hadden gehoord. Nadat het algoritme die training doorlopen had, werden de proefpersonen weer in een fMRI-scanner geplaatst, waar ze opnieuw een verhaal te horen kregen. Nadien werd het decoderingsalgoritme losgelaten op die nieuwe data. Het doel was het beluisterde verhaal te reconstrueren op basis van de geregistreerde hersensignalen. Het algoritme bleek daartoe bijzonder goed in staat te zijn.
Met dat soort onderzoek komt 'gedachtelezen' wel heel dichtbij. Toegegeven, dat is een overschatting van wat de technologie momenteel kan, andermans gedachten lezen is nog niet voor morgen, maar de neurotechnologie – technologie die wordt verbonden met het brein – boekt op dat vlak veel vooruitgang. Gedachten lezen en manipuleren en andere mentale fenomenen die het gevolg zijn van technologische ingrepen in het brein, het is binnen afzienbare tijd geen sciencefiction meer.
_Mentale integriteit
Vanuit een neurowetenschappelijk oogpunt is dat een opwindende evolutie, maar ze roept ook ernstige ethische en juridische vragen op. Het wordt almaar duidelijker dat die neurotechnologische ontwikkelingen de mensenrechten onder druk dreigen te zetten. Wat bijvoorbeeld met het recht op privacy? Lang werd de menselijke geest gezien als het laatste oninneembare bastion van onze privacy, iets waartoe niemand anders dan het individu zelf toegang heeft. Dat is niet meer zo vanzelfsprekend als er technologie wordt ontwikkeld die in ons hoofd kan kijken. Ook het recht op vrijheid van gedachte, dat de vrijheid van iedereen waarborgt om zonder externe inmenging te denken wat hij wil, komt potentieel in gevaar als anderen onze breinprocessen kunnen beïnvloeden. Tot slot is er nog het minder bekende recht op mentale integriteit. Dat recht, dat iedereen beschermt tegen mentale schade, wordt mogelijk blootgesteld aan een hele reeks nieuwe bedreigingen bij de opkomst van technologieën die toegang bieden tot de menselijke mentale sfeer.
_Bescherm de geest
Het is dus belangrijk om tijdig de gevaren van de neurotechnologie in kaart te brengen, en na te gaan welke fundamentele rechten en vrijheden door de snelle evolutie van die technologie mogelijk worden aangetast. Daarbij moet ook worden nagedacht over hoe mensenrechten een beschermende rol kunnen spelen, en hoe ze de privacy en de autonomie van de menselijke geest een solide bescherming kunnen bieden tegen technologieën die onze geest, onze gedachtewereld willen binnendringen. Veel experts pleiten voor de creatie van nieuwe mensenrechten, die er specifiek op gericht zijn de mens te beschermen tegen de neveneffecten van neurotechnologie. De Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties heeft onlangs aangegeven, in navolging van enkele andere internationale mensenrechtenorganisaties, zich daarover te zullen buigen. Sommige landen hebben daar niet op gewacht en hebben al wetgevend opgetreden. Zo verankerde Chili een recht op mentale integriteit in de grondwet als rechtstreekse reactie op de snelle neurotechnologische vooruitgang. Ook Spanje voerde al regels in, wat andere Europese landen lijkt te inspireren. Het klinkt misschien allemaal wat voorbarig, maar toch is het nodig nu al op verschillende niveaus na te denken over eventueel regulerend ingrijpen, gelet op de snelheid waarmee neurotechnologie in verschillende domeinen van ons geestesleven binnendringt.
(Dit artikel verscheen eerder in de krant De Standaard, 31 mei 2023. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van Timo Istace