17 mei 2024
Het rijk van de noodzaak
Stel dat ik de Duits-Amerikaanse filosoof Herbert Marcuse (1898- 1979), schrijver van 'De eendimensionale mens' (1964) kon vertellen wat ik nu aan het doen ben, dan zou hij goedkeurend knikken. Daar ben ik zeker van! Hij was er immers van overtuigd dat de mens zich moet bevrijden van (repetitieve) arbeid, om maximale zelfontplooiing mogelijk te maken. Machines moeten zoveel mogelijk de arbeid overnemen om mensen ervan te bevrijden. Een van de grondleggers van het marxisme, Friedrich Engels, was de bedenker van de termen 'rijk van de noodzaak' en 'rijk van de vrijheid'. Marcuse gebruikte daarvoor de woorden 'arbeid' en 'spel'.
Herbert Marcuse zou dus tevreden zijn. Ik ben namelijk op dit eigenste moment bezig met wat hij 'een spel' noemde. Daaronder verstond hij dat de mens naar zijn eigen goeddunken handelt, dat hij of zij zich bezighoudt met activiteiten die zijn of haar absolute voorkeur wegdragen. Zingen, sporten, tuinieren, luieren of wandelen, elk van ons heeft zijn prioriteitenlijstje. In mijn vrije tijd durf ik nogal eens iets aan het papier toevertrouwen. Tijdens het lezen van een boek of de krant dringen er zich automatisch gedachten op. Veelal laat ik die passeren, maar heel af en toe leidt het tot een blijvertje wanneer die gedachten persistent mijn brein blijven bevolken. Het daaropvolgend schaven aan een tekstje brengt me in een zodanige concentratie dat ik alles rondom mij vergeet, inclusief mijn vreugdes en mijn zorgen. Scheen de zon tijdens het tikken? Of was er een plensbui? Vraag het me niet. Ook een boekbespreking houdt me zoet. Helemaal opnieuw beginnen omdat ik niet tevreden ben, het gebeurt, maar dat is niet erg, niets is leuker dan sleutelen tot ik vind dat het goed zit. Het is mijn eigen vrije keuze. Het is 'het rijk van de vrijheid'.
Ik kan dat evenwel slechts doen nadat ik vrij ben van 'het rijk van de noodzaak', mijn beroepsbezigheden. Die bestaan uit taken die ik moet uitvoeren om menselijke noden te lenigen. De arbeid die ik verricht staat heel ver van wat als een werk beschouwd wordt dat dicht aanleunt bij 'vrije tijd'.
Mijn arbeid is essentieel, dat was overduidelijk tijdens de coronacrisis. Verpleegkundigen konden niet van thuis uit werken, integendeel, ze werden het gevaarlijke veld ingestuurd. Het had zodanig veel impact dat wordt aangenomen dat het feit dat momenteel 1 op 25 verpleegkundigen langdurig ziek is, te wijten is aan de zware coronaperiode.
Vermoedelijk is dat niet de enige reden van het steeds groter wordende tekort aan zorgpersoneel. Is onze samenleving te individualistisch geworden en zijn zorgberoepen te veeleisend? Is het een té fysiek én psychisch belastend beroep? Haken jonge verpleegkundigen snel af omwille van de vele administratieve beslommeringen waardoor de kerntaken erbij inschieten? Passen studenten voor de studie omdat de duur ervan verlengd is? Weigeren ze zelf op hun beurt mee te werken aan het verlengen van het lijden van patiënten omwille van de therapeutische hardnekkigheid? Worden ze tot hun verbazing geconfronteerd met een systeem dat van de patiënt soms een middel in plaats van een doel maakt? Of legt die ene veeleisende, soms zelfs agressieve patiënt, te veel gewicht in de al overbelaste schaal? Hebben de moeilijke en onregelmatige uren een al te grote impact op het sociaal leven? Gaat de zorg gebukt onder een klimaat van te veel administratie, controles en checklists? Of wordt er eerder 'gezorgd' voor 'de cijfers' dan voor de zorg vragende mens? Waarschijnlijk is het een combinatie van factoren. En heb ik ze lang niet allemaal opgesomd. Zou het kunnen dat die 'arbeid' steeds verder verwijderd geraakt van 'spel'? Hoe is het anders te verklaren dat veertig procent die over het diploma beschikt de job niet uitoefent?
Wanneer ik zelf over een paar jaar de witte schort aan de haak hang, zal ik de positieve herinneringen koesteren, bovendien goed wetende dat minstens één centimeter van mijn buikomtrek te wijten is aan de vele gekregen dozen pralines. Het is een werk dat op mooie momenten heel erg ver verwijderd is van 'arbeid'. Momenten dat het vooral 'spel' is. Maar evenzeer momenten waarbij zich automatisch de gedachte opdringt: zijn de prioriteiten nog de juiste? Die momenten waarop ik niet verder kan met de kerntaken, want: 'computer says no'.
Wat zou Marcuse ervan vinden? Hij pleitte ervoor om arbeid steeds meer te laten vervangen door techniek. Met minimale inbreng door de mens. Het is echter utopie dat 'zorgen voor' door de technologie kan overgenomen worden. Robot Zora zal niet alles in onze plaats doen. Verpleegkunde zal een 'rijk van de noodzaak' blijven. De zorgsector zal arbeidsintensief blijven, met een zeer persoonlijk karakter. Zorgen voor mensen kan heel erg 'spel-arbeid' doen samenvallen, maar blijkbaar raken beide steeds maar verder en verder van elkaar verwijderd aangezien zovelen afhaken. Herbert Marcuse gebruikte, zoals wel meerdere filosofen, het begrip 'vervreemding'. Raakt de verpleegkundige 'vervreemd' van het beroep? Maar geraakt ze daarentegen net niét van zichzelf vervreemd waardoor zij – het is voornamelijk nog altijd een zij – andere werkoorden opzoekt? Is het een stil verzet tegen het steeds verder verwijderd worden van de essentie? Is het te vergelijken met 'de grote weigering', ook een begrip van Marcuse, en weigeren velen zich aan te passen aan het zorgsysteem?
Ik schreef dat ik tijdens het in elkaar knutselen van teksten heel erg in 'het rijk van de vrijheid' vertoef. Deze keer leek dat heel erg op 'werk'. Ik breek er mijn hoofd over. Omdat ik niet weet hoe het verder moet. Omdat het te dicht komt bij wat mijn beroepsgroep aanbelangt. Maar ook omdat het ons allen aanbelangt. Iedereen heeft vroeg of laat zorg nodig.
Wat zou Marcuse ervan vinden, mocht ik het hem kunnen vertellen? Terugkeren naar hoe 'de zorg' verliep in zijn tijd zou interessant zijn. Zestig jaar terugkeren. Zestig jaar, zo oud is De eendimensionale mens. Hoe was het om toen mensen te verzorgen in een tijd waarin digitalisering, rationalisering en economisering nog niet binnengeslopen waren in de zorgsector? Zonder te beweren dat het vroeger beter was, dat was het lang niet altijd, lukte 'zorgen voor' waarschijnlijk heel goed.
Zou Marcuse de humanoïde zorgrobot Zora enthousiast hebben verwelkomd? Ik betwijfel het, het was waarschijnlijk niet dát soort sterk staaltje techniek dat hij voor ogen had om mensen het werk uit handen te nemen. Mensen laten vervangen door robots is één ding, hen erdoor laten verzorgen is van een andere dimensie. Mensen zullen altijd liefst door mensen verzorgd worden, daar ben ik zeker van. Maar zullen die er zijn? Daar ben ik niet zo zeker van.
Meer van Sophia De Wolf