De uitgebreide versie van haar lezing is gepubliceerd in het nieuwe cahier van de reeks Karel Poma-lezingen, die sedert 2024 wordt uitgegeven door uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, in samenwerking met het Humanistisch Verbond. Het cahier is verkrijgbaar via de webshop van het Humanistisch Verbond en in de (betere) boekhandel.

De lezing werd integraal opgenomen en kan hier opnieuw worden beluisterd (en bekeken).

Hieronder leest u de Inleiding door Gert De Nutte, algemeen coördinator Humanistisch Verbond.

Goede avond dames en heren. Ik heb eens te meer de dankbare taak toebedeeld gekregen om u allen van harte welkom te heten op deze inmiddels al zesde editie van de Karel Poma-lezing. Ik doe dat uiteraard niet alleen in naam van het Humanistisch Verbond maar van alle verenigingen en instellingen die het event organiseren, en dat zijn er tot ons aller genoegen ieder jaar meer, ik kom daar zo meteen nog op terug. Fijn dat u hier zo talrijk aanwezig bent trouwens, waarvoor alvast onze dank. De Poma-lezing werd boven de doopvont (zonder wijwater) gehouden in 2017 en kende meteen veel bijval. Inmiddels kunnen we wel stellen dat deze avond de status heeft verworven van een klassieker, zoiets als de Proms van het Verlichtingsdenken en van de liberale democratie – liberaal in de algemene politiek-filosofische betekenis uiteraard – want het zijn die twee belangrijke historische (en gelukkig en tot nader order ook actuele) stromingen of concepten die we met deze jaarlijkse lezing vieren en die we toetsen aan de wereld van vandaag, met de figuur van Karel Poma als 'boegbeeld' of richtinggevend symbool.

Karel Poma die ons na een lang, rijkgevuld en geëngageerd leven ontviel in 2014, was immers als geen ander de belichaming van de waarden die we hier telkens opnieuw voor het voetlicht brengen, in diverse contexten en gekoppeld aan verschillende thema's, en we doen dat omdat ze essentieel zijn (omdat wij allen ze essentieel vinden) voor het floreren van de mens, van de burger, in een vrije, tolerante en rechtvaardige samenleving, een samenleving waarin het simpel gezegd goed leven is. Aan thema's die we kunnen verbinden aan de figuur van Karel Poma en de waarden en principes van Verlichting en liberale democratie is er waarlijk geen gebrek. De veelzijdigheid van de interesses, van de functies en de epitheta van Karel, u kent ze ongetwijfeld: liberaal (in de klassieke betekenis zeg ik daar dan graag bij), humanist, vrijdenker en vrijzinnige, wetenschapper, vrijmetselaar, weerstander, auteur, politicus uiteraard, en misschien toch vooral ook 'Mensch', dat mooie Yiddische woord (waarvan het jammer zou zijn dat het in de huidige internationaalpolitieke context zijn bijzondere glans zou verliezen). De twijfelachtige karakteristiek 'supporter', van een marginaal Antwerps clubje nog wel waarvan ik de naam altijd vergeet, die karakteristiek houd ik liever even uit dit eminente lijstje, zelfs Karel was niet perfect, maar anderzijds, u weet hoe parels groeien …

Dames en heren, na de laatste twee edities met als keynotesprekers Jan baron Raes en Valerie Trouet, edities die aansloten bij beleidsdomeinen waarin Karel Poma als politicus excelleerde, met name als respectievelijk (en niet in chronologische volgorde) minister van Cultuur en staatssecretaris van Leefmilieu, ligt de focus vandaag opnieuw op wat we de kernthematiek of overkoepelende thematiek van de Karel Poma-lezing kunnen noemen: de Verlichting en de liberale democratie.

In de allereerste lezing van 2017 expliciteerde centrale spreker Karel De Gucht meteen het verband tussen beide, ik citeer: 'De concepten van liberale democratie en onaantastbare rechten van elke mens behoren tot de kern van het Verlichtingsdenken en hebben vorm gegeven aan de westerse democratieën. Het zijn waarden die blijvend moeten worden verdedigd, die niet evident zijn, zeker niet in tijden van grote omwentelingen. Zonder verdedigers worden het omhulsels van parasitaire inhouden.' Die lezing van Karel De Gucht zou je met ogen anno 2024 bekeken eerder profetisch kunnen noemen – de Gucht was als voormalig eurocommissaris uiteraard een bevoorrechte getuige van evoluties op het Europese en het wereldtoneel en wist dus maar al te goed waarover hij sprak. Met als omineuze titel De verduistering waarschuwde hij immers toen al expliciet voor tendensen van 'anti-Verlichting' en verwees hij naar de ambitie van Viktor Orbán om van Hongarije een 'illiberale democratie' te maken én naar de toenmalige Kaczynskiclan in Polen 'die de rechtsstaat op een hoopje veegt'. Zoals u zo meteen zult horen, sluit de lezing van vanavond daar – ik zou zeggen helaas, omdat het nu eenmaal de realiteit is – naadloos bij aan.

De bekende Amerikaanse politicoloog en filosoof Francis Fukuyama komt in zijn essay uit 2022 Liberalism and its Discontents, in het Nederlands vertaald als Het liberalisme en zijn schaduwzijden, tot eenzelfde conclusie: 'Ik geloof', zo schrijft Fukuyama, 'dat het liberalisme overal op de wereld ernstig wordt bedreigd: ooit werd het als iets vanzelfsprekends beschouwd, maar nu lijken de verdiensten ervan opnieuw duidelijk verwoord en geprezen te moeten worden'. 'Liberalisme' zoals het hier en ook in het begrip 'liberale democratie' gehanteerd wordt, verwijst voor alle duidelijkheid naar het 'klassieke liberalisme' of het 'humane liberalisme' in de formulering van Deirdre MacCloskey, en heeft dus an sich niets te maken met politieke partijen of met de neoliberale uitwassen (en de clichématige karikaturen die daar vandaag van worden gemaakt) van het doorgedreven hyperkapitalistische markteconomisch denken. Dat klassieke liberalisme, zo omschrijft Fukuyama het, 'is een veelomvattend begrip met een verscheidenheid aan politieke inzichten, maar met als overeenkomst het fundamentele belang dat wordt gehecht aan individuele rechten, wetgeving en vrij denken'. Het verwijst inderdaad vooral naar wetgeving, naar 'een systeem van formele regels dat de macht van de uitvoerende instantie beperkt, zelfs als die uitvoerende instantie in democratische zin gewettigd is door middel van verkiezing'. Het gaat dus met name over de checks & balances van the rule of law. De principes ervan zijn volgens Fukuyama van essentieel belang in de wereld van vandaag die divers én onderling verbonden is: omdat het meest fundamentele principe ervan dat van de tolerantie is, biedt het klassieke liberalisme een oplossing voor het probleem dat het reguleren van diversiteit met zich meebrengt, of anders geformuleerd, 'voor het vreedzaam organiseren van diversiteit in pluralistische samenlevingen'.
Ik heb hier even stilgestaan bij het begrip liberalisme dames en heren, omdat je dus geen partijpolitiek liberaal hoeft te zijn om de waarden van dat klassieke of 'humane' liberalisme en van de liberale democratie waarover het hier vandaag gaat te verdedigen. Dat blijkt trouwens overduidelijk uit de inderdaad heel diverse samenstelling van de groep van organiserende partners van deze lezing waarin zowel verschillende politieke gezindten alsook ideologische of politiek neutrale organisaties en instellingen vertegenwoordigd zijn, zoals de humanistische organisaties, culturele instellingen of het GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap (dit naast de familie van Karel Poma natuurlijk). 'United we stand, divided we fall', op humanistische Verlichtingswaarden zou geen kleur mogen staan, maar dat is wellicht enigszins wishful thinking …

De checks & balances van the rule of law, daar gaat het vanavond dus over. Wie de ontwikkelingen in binnen- en buitenland een beetje volgt, weet dat er in dit tijdsgewricht en dus ook in ons tot nader order nog Verlicht Europees fort op een aantal vlakken stevig aan dat gegeven van de rechtsstaat wordt geknabbeld, wat er bv. onder meer op neerkomt dat justitie gedegradeerd wordt tot een gewillige handpop in de handen van de uitvoerende macht – Karel De Gucht verwees er op deze plek zeven jaar geleden al naar. Daarvoor hoeven we helaas niet noodzakelijk af te reizen naar het verre oosten van de Europese democratische enclave, ook bij ons blijken verkozen (of soms ook niet verkozen) politieke mandatarissen het niet altijd zo nauw te nemen met een aantal fundamentele basisprincipes. We hebben staatssecretarissen die gerechtelijke uitspraken vierkant aan hun laars lappen, partijvoorzitters die het nodig vinden om op sociale media denigrerende commentaren te leveren op vonnissen (deze voorbeelden zijn geheel toevallig gelinkt aan dezelfde partij); we hebben partijen die schermen met begrippen als klassenjustitie, activistische rechters of le gouvernement des juges, we hebben professoren die (tot groot jolijt van diezelfde partijen) de 'juristocratie' aanklagen, en ga zo maar door, de voorbeelden zijn legio. Dit lijken op het eerste gezicht misschien nog vrij onschuldige bagatellen als we het vergelijken met de strapatsen van Orbán en co, ze zijn niettemin symptomatisch voor een gebrek aan respect voor of (en wat is erger) een totaal gebrek aan inzicht in de trias politica en de werking van een democratische rechtsstaat. Ik dacht trouwens dat parlementsleden zoiets als een eed moesten afleggen waarin sprake is van Grondwet en wetten, maar van veel kennis van publiek recht, staatsrecht of grondwettelijk recht geven sommige verkozenen toch niet echt blijk. En wat overigens ook niet helpt voor het bewaren van de hygiëne in de polis: de media die de waakhonden zouden moeten zijn van onze democratie zijn helaas maar al te vaak in datzelfde bed ziek.
De liberale democratie is geen vanzelfsprekende noch onomkeerbare verworvenheid (ze kan trouwens zichzelf op 'democratische' tussen aanhalingstekens wijze onderuit halen). Antonio Scurati, Italiaans academicus en auteur van onder meer het werk Fascisme en populisme waarin hij parallellen trekt tussen de politieke situatie van vandaag en het Italië van Mussolini, vergelijkt die democratie met een wijnrank, die voortdurend kundige zorg, ondersteuning, toewijding en liefde verlangt. Het is een systeem dat je bij wijze van spreken, niet mag laten verrotten.

'De concepten van liberale democratie en onaantastbare rechten van elke mens behoren tot de kern van het Verlichtingsdenken': herinner u de zonet aangehaalde woorden van Karel de Gucht. 'Een tijdperk', zo schreef de vandaag exact 300 jaar geleden geboren Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant in 1784 in zijn beroemde essay Wat is Verlichting?, 'een tijdperk kan zich niet verenigen en samenzweren om het volgende tijdperk in een toestand te brengen, waarin het dat tijdperk onmogelijk is gemaakt om zijn (vooral hoognodige) kennis uit te breiden, om haar van dwalingen te zuiveren en om in het algemeen in de Verlichting vooruitgang te boeken. Dat zou een misdaad zijn tegen de menselijke natuur, wier oorspronkelijke bestemming juist in deze voortgang bestaat.' Voor Kant, die zoals uw weet een van de meest geciteerde definities van Verlichting voor ons heeft nagelaten, maar daar hoort u straks meer over, voor Kant is de Verlichting 'een heilig recht' van, maar evenzeer een heilige plicht voor de mensheid. Kant wijst op onze collectieve verantwoordelijkheid die zowel ethisch als 'politiek' is. Zonder Verlichting is er geen democratie, zonder democratie is er geen Verlichting.

Het wereldpolitieke toneel anno 2024 is bepaald onstabiel, daar zijn we iedere dag getuige van. Onze westerse democratieën worden overal uitgedaagd en 'getest' door autocratieën, ik hoef ze niet te benoemen, die eufemistisch gezegd weinig op hebben met de liberale democratie of met Verlichtingsprincipes. In De Standaard van dit weekend (20 en 21 april 2024) waarschuwt Europacorrespondente Caroline De Gruyter voor dat oprukkende illiberale onheil aan onze unquiet frontiers, onze onrustige buitengrenzen. De kop van het Knack Focus magazine van deze week luidt 'Een democratie is nooit voor altijd', en dat is de boodschap van de nieuwe bioscoopfilm Civil War waarin regisseur Alex Garland een tweede Amerikaanse burgeroorlog evoceert, een volgens pessimistische waarnemers niet geheel onrealistische dystopische toekomstvoorspelling. Welnu dames en heren, als het aan onze buitengrenzen al zo erg gesteld is, zouden we op zijn minst al het mogelijke moeten doen om wat we binnen onze vrije westerse samenlevingen na een langzaam en moeizaam proces hebben bereikt voor de ondergang te behoeden. 'Als de liberale democratie een stapje terug moet doen', aldus nog Fukuyama, 'zijn het de liberale instituties die functioneren als de kanaries in de kolenmijn, in afwachting van de grotere autoritaire aanval die eraan zit te komen.'
Dáárom, dames en heren, moeten we met nadruk aandacht hebben voor die 'illiberale verleiding', die ons vandaag helaas ook binnenskamers in het Europese huis bedreigt – dat werd overigens eergisteren (zaterdag 20 april 2024) nog eens bevestigd door mensen die het kunnen weten in een debat over Europa en de rechtsstaat, door het Humanistisch Verbond georganiseerd in het kader van het Facts to Act Festival van het Hannah Arendt Instituut. In zijn recente roman Crépuscule, een donkere fabel met een niet mis te verstane impliciete politieke boodschap, schrijft Philippe Claudel: 'Aan welk teken in de geschiedenis van de mensheid begrijpt men dat het te laat is?'. En enkele zinnen later eindigt hij de paragraaf met de vraag 'Quelque part, et sur une certaine horloge, n'est-il pas toujours trop tard?'. 'Is het niet altijd te laat?' …

'Wanneer nu gevraagd wordt', zo schrijft Kant in zijn Verlichtingsessay, 'wanneer nu gevraagd wordt: "Leven wij op dit moment in een Verlicht tijdperk?", dan is het antwoord: "Nee, maar wel in een tijdperk van Verlichting"'. 'Een publiek', aldus nog Kant, 'kan slechts langzaam de Verlichting bereiken'. En dat brengt ons, 240 jaar later, langzaam inderdaad, naadloos bij een uitspraak van de man die we hier vandaag herdenken, en die ik in deze inleiding altijd graag het laatste woord geef, Karel Poma dus in zijn 'Verlichtingstestament' De Verlichting belicht: 'De verwezenlijking van een maatschappij op basis van de filosofie van de Verlichting is verre van af. Dit mag ons niet ontmoedigen, ook al zullen nog vele generaties hieraan moeten werken.' Waarvan akte.

Dames en heren, het is tijd voor het echte werk. In 'De illiberale verleiding: over de uitholling van de democratische rechtsstaat', vraagt onze centrale gaste van vanavond zich af waarom mensen zich afkeren van de liberale democratie? En welke psychologische, ideologische en politieke mechanismen wakkeren het vuur van die illiberale verleiding aan?

Alicja Gescinska hoef ik wellicht niet meer aan u voor te stellen, maar ik geef u toch graag wat biografische details. Ze is een Pools-Belgische filosofe en schrijfster. Ze schreef vele boeken over uiteenlopende filosofische en politiek-filosofische onderwerpen, waaronder De verovering van de vrijheid (2011), Thuis in muziek (2018) en Intussen komen mensen om (2019). Dat laatste werd bekroond als het Liberales Boek van het Jaar. Haar debuutroman Een soort van liefde won de debuutprijs (2017). Ze maakte voor Canvas het filosofische programma Wanderlust waarin zij gesprekken voerde met spraakmakende denkers. In 2021 verscheen ook haar eerste dichtbundel: Trojaanse gedachten, en in 2022 haar theatermonoloog Apate spreekt, dit zowel in boekvorm als op de bühne. Als academica was ze verbonden aan de Universiteit Gent, Princeton University en Amherst College. Sinds 2019 is ze directeur van de filosofie-afdeling van de University of Buckingham. Ze is sinds 2022 voorzitter van PEN Vlaanderen, de Vlaamse afdeling van PEN International, en ze heeft een tweewekelijkse column in De Morgen. En ze is momenteel ook curator van PACT, de Pauwels (dat is Caroline Pauwels) Academy of Critical Thinking van de Vrije Universiteit Brussel.