10 juni 2024
Het authentieke leven volgens Leopold Flam
Een recensie van 'De Bron'
De Bron verwijst ondubbelzinnig naar de bron van het leven en dus naar de zingeving ervan: wat maakt het leven – het mijne, het uwe, het onze – eigenlijk het leven waard? Het antwoord luidt ondubbelzinnig: het authentieke leven.
Het authentieke leven is het leven van de liefde dat boven goed en kwaad uitstijgt, het leven van de evidentie dat zichzelf niet hoeft te bewijzen omdat het berust op zelffundering, het 'zo-zijn' zonder meer. Of negatief geformuleerd: het authentieke leven heeft geen behoefte aan Ersatz onder de vorm van, bijvoorbeeld, de macht (de bureaucratie), de vlucht (hedonisme, roem) of de gedachteloosheid (de welstand) – kortom, de verzaking aan de innerlijkheid.
Flam expliciteert zijn visie op het authentieke leven in welgeteld 97 bedenkingen verdeeld over drie hoofdstukken.
Elke bedenking draagt een precieze titel en vaak snijdt hij onderwerpen aan die filosofen van zijn tijd te min achtten, zoals de vervoering, de dissymmetrie, de tevergeefsheid, de verbijstering, de banale gevoelens of het zelftevreden optimisme. Flam draagt ook persoonlijke concepten aan, zoals 'het onvoltooide heden' en 'de gedachtenengel'!
Elke bedenking draagt een precieze titel en vaak snijdt hij onderwerpen aan die filosofen van zijn tijd te min achtten, zoals de vervoering, de dissymmetrie, de tevergeefsheid, de verbijstering, de banale gevoelens of het zelftevreden optimisme. Flam draagt ook persoonlijke concepten aan, zoals 'het onvoltooide heden' en 'de gedachtenengel'!
_Het verloop
De drie hoofdstukken – de ontbinding, de weg en het protest – vormen een eenheid, een verloop zelfs. Bij nader inzien zelfs een levens-ver-loop.
De mens die authentiek wenst te leven, dient eerst af te rekenen met de ontbinding waarin onze wereld zich bevindt, zoals de afvalligheid, de mislukking of de macht van het conformisme.
Dan kan hij pogen de weg te vinden die leidt naar de bron, een avontuur waarbij zowel zelfachting en vervoering, als middelmatigheid en desillusie zijn deel zijn.
Het derde en laatste luik behandelt het protest. Geen authentiek leven zonder protest, dus de invraagstelling en afwijzing van het huidige dat als onwrikbaar en dus als eeuwig wordt voorgesteld. Het leven dient integendeel te worden beschouwd als een onvoltooid heden waaruit verbetering en vervolmaking voortkomen.
De mens die authentiek wenst te leven, dient eerst af te rekenen met de ontbinding waarin onze wereld zich bevindt, zoals de afvalligheid, de mislukking of de macht van het conformisme.
Dan kan hij pogen de weg te vinden die leidt naar de bron, een avontuur waarbij zowel zelfachting en vervoering, als middelmatigheid en desillusie zijn deel zijn.
Het derde en laatste luik behandelt het protest. Geen authentiek leven zonder protest, dus de invraagstelling en afwijzing van het huidige dat als onwrikbaar en dus als eeuwig wordt voorgesteld. Het leven dient integendeel te worden beschouwd als een onvoltooid heden waaruit verbetering en vervolmaking voortkomen.
_De ontbinding
Om De Bron echt te begrijpen, dienen we ons af te vragen waarom Flam ons eerst en vooral confronteert met de wereld in ontbinding – 48 bedenkingen en zo'n honderd bladzijden lang. Anders geformuleerd: waarom vormt een wereld in ontbinding het vertrekpunt van de mens die een authentiek leven nastreeft? Het leven van Flam (1912-1995) verklaart veel. Hij wordt geboren in een arme Joodse familie, engageert zich ter linkerzijde, gaat in het verzet, belandt in een concentratiekamp, verliest tijdens de oorlog vrienden en familie. Dat hij het niettemin brengt tot inspecteur Geschiedenis en hoogleraar Filosofie aan de VUB, belet niet dat hij zich continu aangevallen, beledigd, verraden, mislukt en miskend voelt. De mislukking is bij Flam een kerngedachte waarmee het boek opent: 'Geestelijk en over het geheel beschouwd, ben ik wel mislukt, omdat mijn werk en gedacht volledig miskend werden en men mij regelmatig in de rug heeft geschoten' (p. 5).
Verzaken aan het zelfbewustzijn zou echter neerkomen op verzaking aan de 'innerlijkheid', wat gelijkstaat met verraad aan zichzelf. Die horizon is voor Flam uitgesloten. Via lectuur en schriftuur ontwikkelt hij dus verder zijn 'gedachte' – in het enkelvoud – en die gedachte, een 'stralende gedachte', is niets minder dan een 'opbruisende fonkelende toekomst van alle mensen op aarde. Alleen die toekomst is de zin van mijn gedachte en van mijn leven, van mijn geluk, dat ik onmiddellijk verwezenlijk door me lezend en schrijvend te concentreren op hetgeen wezenlijk de kern van mijn gedachte is (…).' (p. 73)
Verzaken aan het zelfbewustzijn zou echter neerkomen op verzaking aan de 'innerlijkheid', wat gelijkstaat met verraad aan zichzelf. Die horizon is voor Flam uitgesloten. Via lectuur en schriftuur ontwikkelt hij dus verder zijn 'gedachte' – in het enkelvoud – en die gedachte, een 'stralende gedachte', is niets minder dan een 'opbruisende fonkelende toekomst van alle mensen op aarde. Alleen die toekomst is de zin van mijn gedachte en van mijn leven, van mijn geluk, dat ik onmiddellijk verwezenlijk door me lezend en schrijvend te concentreren op hetgeen wezenlijk de kern van mijn gedachte is (…).' (p. 73)
Voorwaardelijkheid en relativering, maken plaats voor de 'durf om het onmogelijke boven te komen', de "-'negatie van al het beperkte', het autonome, ja, zelfs autarkische bestaan. Nooit meer tot bedaring komen. (pp. 98-99)
_De weg
Tot zover de staat van ontbinding.
Men kan zich nu licht voorstellen dat de weg naar de bron wordt geobstrueerd door arrivisten, verraders, leugenaars e tutti quanti. Zij beweren valselijk dat de bron in het verleden of in een verre toekomst ligt. In feite vindt men de bron van het leven door vanuit de toekomst te kijken naar het heden. Dat heden is onvoltooid en net daarom noemt Flam het 'de gouden tijd', want 'de volmaaktheid van de wereld ligt in haar voltooibarheid' (p. 117). Hieruit ontspringt enthousiasme, liefde, intimiteit, vervoering en geestdrift. Deze attitude laat niet enkel toe om obstakels te overwinnen, maar leert ons ook omgaan met de onvermijdelijke onrust, tegenstellingen en paradoxen, ja, zelfs met de wanhoop.
Op dit punt aangekomen, introduceert Flam twee essentiële, verbonden begrippen: de evidentie en de innerlijke noodzakelijkheid (pp. 120-140). De evidentie, zoals de liefde, is een 'zo-zijn', de existentie zelve, dat geen verder betoog behoeft. In tegentelling tot wetenschap en technologie, hoeft hier niets te worden bewezen. Flam: 'Evident is immers wat innerlijk noodzakelijk, wat dringend, wat urgent is' (p. 121) en 'Het geluk stelt zich als innerlijke noodzakelijkheid'. (p. 135)
Flams geluk hangt naar eigen zeggen niet af van een sociale of politieke revolutie. Sterker: 'Alleen intern gelukkige mensen kunnen een radikale hervorming van de maatschappij verwezenlijken'. (p. 201)
Men kan zich nu licht voorstellen dat de weg naar de bron wordt geobstrueerd door arrivisten, verraders, leugenaars e tutti quanti. Zij beweren valselijk dat de bron in het verleden of in een verre toekomst ligt. In feite vindt men de bron van het leven door vanuit de toekomst te kijken naar het heden. Dat heden is onvoltooid en net daarom noemt Flam het 'de gouden tijd', want 'de volmaaktheid van de wereld ligt in haar voltooibarheid' (p. 117). Hieruit ontspringt enthousiasme, liefde, intimiteit, vervoering en geestdrift. Deze attitude laat niet enkel toe om obstakels te overwinnen, maar leert ons ook omgaan met de onvermijdelijke onrust, tegenstellingen en paradoxen, ja, zelfs met de wanhoop.
Op dit punt aangekomen, introduceert Flam twee essentiële, verbonden begrippen: de evidentie en de innerlijke noodzakelijkheid (pp. 120-140). De evidentie, zoals de liefde, is een 'zo-zijn', de existentie zelve, dat geen verder betoog behoeft. In tegentelling tot wetenschap en technologie, hoeft hier niets te worden bewezen. Flam: 'Evident is immers wat innerlijk noodzakelijk, wat dringend, wat urgent is' (p. 121) en 'Het geluk stelt zich als innerlijke noodzakelijkheid'. (p. 135)
Flams geluk hangt naar eigen zeggen niet af van een sociale of politieke revolutie. Sterker: 'Alleen intern gelukkige mensen kunnen een radikale hervorming van de maatschappij verwezenlijken'. (p. 201)
In wezen grijpt Flam hier terug naar zijn kernbegrip 'authenticiteit'. De intern gelukkige mens is ook de mens die dankzij zijn 'zelfbewust-zijn' zichzelf acht en zichzelf heeft verwezenlijkt. (p. 188) Authenticiteit betekent echter ook dat het geluk samenvalt met een 'getotaliseerde eenheid'. Het geluk omvat alle aspecten van een leven en een cultuur. Bijvoorbeeld: hedonisme (enkel wellust) en consumentisme (een vergelijkend 'hebben') betekenen geen geluk.
_Het protest
Het is niet omdat men de ontbinding heeft overwonnen (deel 1) en de weg naar het geluk is ingeslagen (deel 2), dat men het geluk vanzelf tegenkomt en vooral niet dat geluk zomaar blijft duren. In dit derde en laatste hoofdstuk – honderd bladzijden voor 26 bedenkingen – behandelt Flam het protest vanuit vele hoeken: de (on)gehoorzaamheid, het feest als opstandige act, de repressieve tolerantie (Marcuse), de onzekerheid, de onrust, het willen als gebrek, de spontaneïteit en creativiteit, de huldiging van het leven, de utopie en zo meer.
Maar eerst komt het protest, veel protest. Niet zozeer omwille van het protest, maar omdat we als avonturiers een opdracht uitvoeren, een zending verwezenlijken. De opstand en de bestendige revolutie vormen de levenszin (p. 232). Het is Flam om niets minder te doen dan 'het grote leven', 'de eros, de universele liefde van de eenheid in verscheidenheid'. De liefde is ongehoorzaamheid en opstand, de liefde is de authentieke levensbron. (pp. 223 & 227)
Dit bijzondere boek eindigt met een uitgesponnen bedenking over … de roem! De roem die Flam, volgens hemzelf althans, nooit te beurt viel, net vanwege de ontbinding – waarmee hij ons terugstuurt naar de inleiding! Maar: de authentieke mens leeft niet van de roem die door buitenstaanders wordt toegewezen – en dus ook kan worden geweigerd of ontnomen – wel 'omdat de innerlijke zekerheid volstaat als de reden van héél de existentie (…), want ze heeft de roem immanent in zichzelf verwezenlijkt'.
Zo eindigt De Bron.
Leopold Flam: De Bron, Acco, Leuven, 1973, 312 pp.
_Post scriptum
Hoewel de bedoeling van De Bron van meet af aan duidelijk wordt geformuleerd en de drieledige indeling Ontbinding – Weg – Protest een verloop aanduidt, leest dit boek vaak moeilijk. De verwachte logische opbouw komt er niet, een logische redenering derhalve evenmin. Heel wat onderwerpen die onder 'Protest' aan bod komen, zouden niet misstaan in het deel 'Weg', bijvoorbeeld de thema's scepticisme en het pessimisme. Omgekeerd had Flam zijn visie op de authentieke en revolutionaire literatuur als creatieve uitweg bij 'Protest' kunnen behandelen.
Nogal wat bedenkingen komen op diverse plaatsen voor, evenwel zonder meerwaarde. Het is duidelijk dat de auteur never looked back, toen het manuscript eenmaal af was.
De vele stilistische wisselingen helpen evenmin, met name wanneer een kernbegrip als 'innerlijke noodzakelijkheid' een lyrische, poëtische toon meekrijgt en aldus op een cruciaal moment voor interpretatie open staat.
Jammer – en ook wel onbegrijpelijk – is wel dat Flam vaak krom Nederlands hanteert en de uitgever elementaire redactionele ingrepen blijkbaar niet nodig vond – of Flam dat niet toeliet.
Meer van Eddy Bonte
Nogal wat bedenkingen komen op diverse plaatsen voor, evenwel zonder meerwaarde. Het is duidelijk dat de auteur never looked back, toen het manuscript eenmaal af was.
De vele stilistische wisselingen helpen evenmin, met name wanneer een kernbegrip als 'innerlijke noodzakelijkheid' een lyrische, poëtische toon meekrijgt en aldus op een cruciaal moment voor interpretatie open staat.
Jammer – en ook wel onbegrijpelijk – is wel dat Flam vaak krom Nederlands hanteert en de uitgever elementaire redactionele ingrepen blijkbaar niet nodig vond – of Flam dat niet toeliet.