6 december 2024
Over traagheid
In deze moderne tijden zien we snelheid als een deugd. Hard werken, vroeg opstaan, snel – en vaak véél – presteren worden in onze Westerse cultuur geassocieerd met succes en waarde. Van iemand die het al eens wat langzamer doet in het leven en op het werk, iemand die graag zijn tijd neemt, daarvan durven we al snel eens denken dat die lui is, met als invullingen 'tjah, die is niet gemotiveerd of gepassioneerd' of zelfs 'die is zo traag, dat is niet efficiënt'.
Maar laat dat nu toch paradoxaal zijn, want snelheid staat niet gelijk aan efficiëntie of gebrek aan motivatie of passie, integendeel soms. Daar wil ik even bij stilstaan.
_Een blik op het verleden
Als we kijken naar het verleden zien we dat bijvoorbeeld de ambachten stonden voor zorgvuldigheid, waarbij geduld centraal stond bij zowel de klant als de leverancier. Ook bij de bouw van grote langdurige projecten, zoals kathedralen, zag men tijd niet als een beperking, maar net als investering.
Dat is iets wat we ons nu nog maar moeilijk kunnen voorstellen: hoe lang mag het duren voor een enorm complexe bouw af is? Hoe lang mag het duren om alle voor- en nadelen af te wegen van een bepaalde manier van onder- of bovengronds een elektriciteitsnetwerk aan te leggen? En dit zijn maar enkele voorbeelden waarin tijdsdruk de kwaliteit van het proces en onderzoek dwarsboomt.
De manier van kijken naar ambacht veranderde drastisch tijdens de industriële revolutie. Omwille van mechanisatie en efficiëntiegerichte productie werd tijd plots een economische factor in het geheel. Soms is eerst zijn met je product of innovatie tegenover de concurrent de motor om snelheid op te voeren, maar vaak gaat het ook over het optimaliseren van de mens en zijn eigen werking. Op zich geen foute reflectie zou je denken, maar de mens en zijn brein spiegelen, of zelfs vergelijken, aan het ritme van een machine die slechts één taak doet, is een valse en oneerlijke vergelijking.
Toch gebeurde het, en gebeurt het nog. Een overgang werd ingezet naar een model waar snelheid en productiviteit centraal kwamen te staan, en deze zaken voelen we tot de dag van vandaag. Sociologen spreken in de huidige tijd dan ook over een 'vierde industriële revolutie' en benadrukken de risico's op burn- en bore-out, vervreemding van het werk/product en het kortetermijndenken wat vaak gepaard gaat met een technologische disruptie en economische druk gedreven door gebrek aan traagheid. Of anders gezegd: gebrek aan tijd nemen.
_Investeren en lenen
Snel zijn is vaak cruciaal, tijdens rampen, bij onvermijdelijke deadlines of wanneer je zaken wilt uittesten of uitzoeken (prototyping, proof of concept ...). Daar is dus op zich niets mis mee, maar we mogen niet vergeten dat we snel gegaan zijn. Bewust snel gaan kan je vergelijken met het aangaan van een lening. We creëren schuld in het snel gaan – en schulden maken zou je ook investeren kunnen noemen. Allemaal nodig om voor bepaalde innovaties, voor bepaalde beslissingen en in bepaalde rampscenario's voort te kunnen. Traagheid kan contraproductief zijn in vele van die scenario's.
Maar we mogen die lening niet vergeten afbetalen. Snelheidsfacturen vergeten we, want we hebben een resultaat. Dat is evenwel een vals beeld, een moment van traagheid en reflectie kan diepgang bieden aan het resultaat. Stilstaan bij vragen zoals: 'Is dat resultaat kwalitatief genoeg?', 'Hoe zijn we tot die oplossing gekomen?', 'Wat kon er beter?', 'Hebben we voldaan aan bepaalde normen?', en 'Welke risico's hebben we bewust of onbewust genomen door snelheid?'.
Deze vragen lijken banaal, maar zijn essentieel in sectoren zoals de bouwsector, waar men kwaliteitscontrole als een noodzakelijke traagheid inbouwt. Net zoals bij de luchtvaart waar er per vlucht controles gebeuren voor en na het opstijgen, briefings voor en na de vlucht, en waar elk klein voorval onderzocht wordt om te kijken hoe het beter kan. Dat brengt vertraging met zich mee, de winst is veiligheid: een verbeterde kwaliteit van de luchtvaart.
_Digitalisering: schijnbare snelheid, verhoogde complexiteit
De moderne focus op snelheid brengt in sectoren met ogenschijnlijk weinig risico vaak technische verwaarlozing met zich mee, evenals tekortkomingen in documentatie en kennisbehoud. Waar men geen oog heeft voor ingebouwde traagheid zien we vaak een constant falen. Digitalisering en software schrijven blijft een vrij jonge industrie, en eentje die nauw verbonden is met de machine en de snelheid ervan. 'Automagie' heeft vaak een wowfactor omdat we de complexiteit van het onderhouden en het samen bouwen onderschatten en vaak ook niet zien. Er is ook een serieuze rekening verbonden aan de nalatigheid in de software-industrie om lessen te willen leren, of falen (al dan niet door snelheid) te willen delen, en dit heeft impact op ons allen in deze digitale wereld.
Door snel te willen gaan koos Argenta ervoor om een gloednieuw systeem te lanceren, als vervanging van het oude bankplatform. Dit niet stapsgewijs, maar op één dag, met één druk op de knop, en dan nog mooi getimed in het paasweekend van 2018. Het gevolg was dat het hele systeem vastliep en er maar liefst 120 ICT'ers ingezet werden om het probleem aan te pakken. Maar dit hielp niet, het bleef niet bij één avond hard doorwerken, de bank had na een week in crisismodus nog steeds problemen. Uit paniekreactie werd zelfs gevraagd dat klanten overschrijvingsgegevens rechtstreeks zouden mailen, dit met alle details van rekeningnummer, adresgegevens en handtekening. Niet bepaald een veilige of stabiele oplossing.
Wat kunnen we daaruit leren? Er was geen ingebouwd en ingeoefend 'plan B'. Zonder een goed voorbereid noodplan was het personeel gedwongen om te improviseren, wat leidde tot een enorme chaos en frustratie bij klanten en medewerkers. Verder zou een fasegewijze, trage uitrol hier veel leed kunnen voorkomen – een big-banguitrol is nooit een goed idee, je kan best opteren om in fases te werken en zo fouten geleidelijk op te lossen. Een van de beginselen van software-ontwikkeling, maar de verleiding om snel te gaan was wellicht te groot?
Hopelijk hield men bij Argenta daarna een moment van reflectie – net als de gehele sector, en bij uitbreiding de software-industrie. Maar recente berichten van Belfius in oktober 2024 waar internetbankieren volledig plat lag tonen aan dit waarschijnlijk niet het geval was. Of daar snelheid aan de basis lag weten we niet zeker, maar in de meeste gevallen heeft het er wel iets mee te maken – ook hier kan je alleen maar hopen dat men open en transparant communiceert wat er gebeurde, hoe men dit heeft aangepakt, en welke lessen men eruit trok. Maar die cultuur kennen we niet in een competitieve sector, wat jammer is, uiteindelijk is elke burger en klant toch de dupe.
_Implementeren en oefenen van een 'plan B'
Er zijn gevallen waarin snelheid niet te vermijden is, zoals in de medische sector of de luchtvaart, waar elke seconde telt. Hier zijn duidelijke protocollen en getrainde noodprocedures essentieel. Om een 'plan B' goed te implementeren, is het echter cruciaal dat deze noodprocedures regelmatig worden geoefend. Door het testen van een plan B kan een organisatie in noodsituaties zonder grote chaos schakelen.
In de gezondheidszorg hebben bijvoorbeeld vele ziekenhuizen een plan voor stroomuitval, waarin belangrijke apparatuur wordt ondersteund door noodgeneratoren. Zonder deze back-up kunnen operaties niet doorgaan en ontstaat er gevaar voor patiënten. Dergelijke systemen worden regelmatig getest om er zeker van te zijn dat ze werken op momenten dat het er echt toe doet.
Een ander voorbeeld is het gebruik van AED's (automatische externe defibrillatoren), die door EHBO'ers en zelfs leken kunnen worden bediend. Regelmatige trainingen zorgen ervoor dat deze apparaten effectief worden gebruikt in kritieke situaties, waar snelheid essentieel is. Dit toont het belang aan van pragmatische voorbereiding en oefening om snel te kunnen handelen, zonder afbreuk te doen aan veiligheid en kwaliteit.
Zowel Argenta en Belfius konden voorzien in een 'plan B'. Maar elke organisatie die op de schijnbare complexloze snelheid en gemakkelijke werking van digitalisering rekent, heeft daar nood aan, en start best met die traagheid in te bouwen en na te denken over de vraag: 'Wat als we dit softwarepakket niet kunnen gebruiken, (hoe) kunnen we dan nog verder met ons werk?'
_Andere sectoren, andere voorbeelden
Maar niet enkel in de digitale wereld zien we nadelen van snelheid. Denk aan journalistiek en factchecking. Waar de scoop belangrijker is dan de nauwkeurigheid, maar dan ook veel schade kan aanrichten indien deze fout is. Zowel op diepmenselijk vlak, denk aan de berichtgeving rond het overlijden van Glenn De Gendt, lid van de populaire boysband Get Ready!, waar men al snel sprak over zelfdoding, terwijl niemand dat op dat moment reeds kon bevestigen omdat het autopsieverslag nog niet klaar was. Ondanks harde bewijzen of feiten doken er toch al krantenkoppen op met hints naar zelfdoding, of in het artikel zelf. Ondertussen moesten vrienden en familie dit zo ondergaan ... Ook tijdens de COVID-pandemie publiceerden sommige media onjuiste gegevens, waardoor paniek en verwarring ontstonden. Later moesten ze deze informatie rechtzetten, maar het vertrouwen van het publiek was al beschadigd. Dit alles toont het belang aan van een trage, zorgvuldige benadering bij het verwerken van nieuws en data, vooral in tijden van crisis en bij gebeurtenissen die ons diep raken op menselijk vlak.
Snelheid is ook een drijvende factor in de mode-industrie, waar kledingmerken binnen enkele weken nieuwe collecties produceren en op de markt brengen. Deze 'fast fashion' leidt echter tot enorme hoeveelheden afval en creëert vaak onethische werkomstandigheden voor de werknemers. Een tragere, meer doordachte benadering van modeproductie zou niet alleen ethischer werkcondities bevorderen, maar ook de kwaliteit van kleding verbeteren en de ecologische voetafdruk verkleinen.
_De balans
De herwaardering van traagheid in ons werk en leven gaat niet alleen om welzijn, maar om een fundamentele aanpak voor duurzame kwaliteit en stabiliteit. Traagheid biedt ruimte voor reflectie, diepgang en pragmatische besluitvorming. Aansluitend biedt een goed doordacht en getrained 'plan B' een snelle en efficiënte reactie in noodsituaties.
De balans van de weegschaal tussen snelheid en traagheid moet niet altijd gelijk zijn, maar we moeten opletten dat deze niet doorslaat naar de ene of de andere kant. Na een periode van spoed en haast is een moment van reflectie en diepgang essentieel. Dat is wat traagheid doet: tijd vrijmaken zodat reflectie kan leiden tot nieuwe inzichten, analyses en zorgvuldigheid.
Dit is dus geen pleidooi tegen snelheid. Ik wil enkel wijzen op het belang van het inbouwen van rustige en stille momenten. We bouwden allemaal veel tijdskrediet op, afbetalingen zijn geregeld nodig – u kan zelf in uw professioneel en privéleven zo tal van voorbeelden opnoemen. Gelukkig zit traagheid in bepaalde sectoren ondertussen ingebouwd. Het lijkt me dat we hier veel van kunnen leren in ons professioneel en persoonlijk leven.
Meer van Yves Schelpe