13 december 2024
Wetenschap communiceert niet rationeel
Wetenschappers creëren over éénzelfde onderwerp vaak concurrerende visies. Voor hun communicatie dansen ze op een slappe koord tussen eenvoud en complexiteit, vooral op het Internet waar alles snel viraal gaat. Dat illustreer ik hier met ‘kantelpunten’, een populair klimaatthema.
Een kantelpunt kan je heel eenvoudig illustreren. Neem een melkstoeltje, dat staat heel stabiel op drie poten. Geef er een duw aan en het keert naar die stabiele toestand terug. Als je het met een flinke mep uit evenwicht brengt valt het op zijn zij en blijft heel stabiel liggen. Er zijn duidelijk twee stabiele evenwichten voor het stoeltje en ergens is er een 'kantelpunt’ waar het onherroepelijk van de ene evenwichtstoestand naar de andere overslaat. Helder.
Maar is het zo eenvoudig in de natuur?
We weten al lang dat veranderingen in de natuur vaak 'niet lineair’ verlopen. Eind jaren '90 beschreef Hans Joachim Schellnhuber (°1950) – oprichter van het Potsdam Institute for Climate Impact Research – voor het eerst een complex klimaatovergangsverschijnsel: eens genoeg poolijs smelt, worden minder zonnestralen weerkaatst waardoor de aarde sneller opwarmt en het ijs onomkeerbaar sneller smelt. Hij vond geen groot publiek voor zijn complexe theorie tot een BBC-journalist hem de benaming 'kantelpunt’ aanreikte. Vanaf dan werd het veel eenvoudiger om het verschijnsel uit te leggen aan het grote publiek.
Maar wetenschap zou geen wetenschap zijn als er niet meerdere visies op dit verschijnsel bestonden. Zo staan de benaderingen van Tim Lenton (°1973) en Max Rietkerk (°1966) tegenover elkaar.
Tim Lenton – hoogleraar Klimaatwetenschappen en Earth System Sciences aan de universiteit van Exeter in Devon (VK) – gaat voor het snelle onherroepelijke kantelmoment. Sinds 2005 heeft Lenton al een wisselend aantal van dergelijke kantelpunten in het klimaat geïdentificeerd, beschreven dat ze onderling afhankelijk zijn en hoe ze elkaar versterken.
Max Rietkerk – hoogleraar Ruimtelijke Ecologie en Global Change aan de Universiteit van Utrecht (Nederland) – ziet ook kantelpunten. Volgens hem evolueren die juist heel langzaam en met veel tussenfases, in elk van die fases kan de natuur zich herstellen.
Twee verschillende visies op hetzelfde fenomeen. Twee persoonlijkheden die anders in de wetenschap staan. Lenton maakt zich zorgen over het klimaat, doet daarom aan wetenschap en geeft daar zoveel mogelijk ruchtbaarheid aan. Hij communiceert daarom met welgekozen metaforen die aanslaan bij het grote publiek. Rietkerk verliet een baan bij het Ministerie van Landbouw om 'zijn hersenen te laten knetteren’ door de wetenschap. Voor hem zijn diepgaande modellen en de bevestiging daarvan in de natuur belangrijk, niet de politieke gevolgen of de publiciteit rond zijn werk.
Dat verklaart waarom de stellingen van Tim Lenton bijval krijgen bij journalisten, dat hij gemakkelijker beurzen loskrijgt en collega’s erbij kan betrekken. Gevolg: iedereen die met klimaat begaan is kent de 'kantelpunten’ en vreest die.
Daar zit een dilemma in: als de wetenschap twee aannemelijke versies over één fenomeen kent, welke moet je communiceren naar het grote publiek? De makkelijkst te begrijpen versie, die heldere metaforen gebruikt en pakkende krantenkoppen oplevert? Of de meer genuanceerde, die minder spectaculair is maar misschien dichter bij de werkelijkheid aansluit? Of beide, maar dan even sterk? Of wachten op voortschrijdend inzicht of tot er totaal nieuwe inzichten zijn? Let wel, het gaat niet over welke communicatie de beste is maar over welk inzicht het dichtst bij de te verwachten klimaatevolutie ligt.
De versie van duidelijke kantelpunten sluit ook dichter aan bij allerlei doemscenario’s over het klimaat. Nog een reden waarom ze zo goed aanslaat. Maar wat als dat doemscenario zich pas veel later en veel langzamer voltrekt? Of helemaal niet?
Dit doet me denken aan een ervaring uit mijn professionele leven. Tussen 1995 en 1999 was er veel doemdenken over het 'Jaar 2000 probleem’ in computersystemen. Er werd gevreesd dat vele computerprogramma’s de overgang naar het jaar 2000 niet zouden overleven en daardoor zouden stilvallen. Als gevolg hiervan investeerden vele bedrijven veel in het aanpassen of vervangen van hun systemen. Uit voorzorg lagen op oudejaarsnacht vele fabrieken en diensten stil, was de luchtvaart opgeschort en waren wereldwijd alle IT-teams paraat. Na al die dure inspanningen verliep de overgang naar 1 januari 2000 zonder problemen. In het jaar 2000 werd er hartelijk gelachen met de doemdenkers.
Als het over klimaat gaat, kunnen we ons maar beter informeren bij het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). De uitgebreide IPCC-rapporten, die vaak meer dan 3.000 pagina’s beslaan, worden samengesteld vanuit duizenden modellen via een zorgvuldig en gestandaardiseerd proces van conceptteksten en overleg, waardoor een toenemende consensus ontstaat tussen klimaatwetenschappers van over de hele wereld. Hierdoor zijn de inschattingen vaak conservatief. Voor de mogelijke kantelpunten betekent dat twee zaken. Eén: de kantelpunten worden in de recentste Assessment Rapporten (AR6) uit 2023 vermeld als reëel zonder daar paniekerig over te doen. Twee: de basisafspraak uit 2015 in Parijs om de opwarming tot 1,5°C te beperken was ingegeven om duidelijk onder de 2°C te blijven om géén van deze gevreesde kantelpunten te bereiken.
In 2024 bereiken we voor het eerst een opwarming van 1,5°C! Wetenschappers vrezen met de aangekondigde maatregelen om broeikasgassen terug te dringen voor een opwarming van 2,6 tot 2,8°C. Hierdoor kunnen we één of meerdere kantelpunten overschrijden. Dit houdt nog geen rekening met de gevolgen van vier jaar Trump-regime in de VS. Misschien is het tijd om de inzichten van Max Rietberg nader te bestuderen om zo de kansen die ze bieden voor herstel te ontdekken en te benutten. Om ze daarna met evenveel overtuiging en krachtige metaforen uit te dragen als de inzichten van Lenton. Was Lentons versie over snelle kantelpunten – net zoals die van de 'Jaar 2000’ doemdenkers – dan desinformatie, doemdenken, een eyeopener of een versimpelde voorstelling van de feiten? De toekomst zal het uitwijzen.
In deze bijdrage verwerkte ik onderzoekswerk van Jelmer Mommers en Thomas Oudman voor De Correspondent.
Wie meer wil weten over de hoofdlijnen van de IPCC rapporten, zie hier.
Meer van Luc Delombaerde