6 september 2019
Repliek op Bart Libbrechts 'Over de gelaagdheid van het brein en kennisoverdracht'
Filosoof Bart Libbrecht heeft het over de gelaagdheid van het brein en beschrijft een situatie waarbij een moslima wéét dat de evolutietheorie waar is, maar dat toch niet kàn aanvaarden, met de nadruk op kúnnen vanuit een oprechte interne onmacht. Hij verwerpt de stelling dat het probleem al te eenvoudig terug te voeren zou zijn naar een slachtofferschap van de eigen identitaire groep.
Om een en ander te 'begrijpen en constructief te begeleiden' moeten we het 'denken en handelen volgens de rede' nuanceren. Én bovendien is de rede 'een begrip dat in onze kringen veel te gemakkelijke en ijdel gebruikt wordt'. Pardon? Een vrijzinnig humanist zou zich voor minder in zijn cappuccino verslikken. Maar geen nood, hij verklaart zich nader in een heldere, sluitende analyse.
Zich beroepend op de wetenschappelijke bevindingen van, pakweg, de laatste twintig jaar, verklaart hij hoe iemand in een en hetzelfde brein kan wéten dat een wetenschappelijk feit waar is en tegelijkertijd rotsvast overtuigd kan zijn dat dat niet te aanvaarden valt omdat andere, religieuze waarheden dit in de weg staan. Onze hersenen regelen dit onder andere met terugkoppelingen en affecten. Dat is een soort gewaarwording, een niet altijd bewuste, sterke voorkeur of juist, aan walging grenzende, afkeer die ons gedrag en onze meningen stuurt. Hoe dan ook invloeden die veel sterker zijn dan het redenerend vermogen. Tot hiertoe geen enkel probleem; helder en toegankelijk. Je hoeft de onderliggende neurologie niet tot drie cijfers na de komma te kennen om te begrijpen wat er gebeurt. Wij hebben allemaal wel eens last van dissonantie in ons hoofd.
Maar nu komt de theoretiserende kat op de koord. De auteur noemt dit geen irrationaliteit, want het gaat om, weliswaar onbewuste, maar 'consequente calculatie van allerlei beïnvloedende en terugkoppelende factoren' zoals onder andere de belangrijke invloed van de cultuur en de gemeenschap waartoe je behoort.
Toegeven aan affecten omdat het nu eenmaal veel warmer aanvoelt en dus 'lijden vermindert', terwijl je eigen rationaliteit je voorhoudt hoe het écht in mekaar zit, heet in mijn vocabularium nog altijd gewoon: irrationaliteit. Iets waaraan ik me regelmatig bezondig, maar je hoeft er niet fier op zijn.
Libbrecht stelt terecht vast: "met kennisoverdracht alleen zullen we de verschillende subgroepen in onze samenleving niet lijmen." Een opinie gebaseerd op emotionele betrokkenheid kan je niet veranderen middels rationele argumentatie. "Reasoning will never make a Man correct an ill Opinion, which by Reasoning he never acquired." Een quote van Jonathan Swift uit 1721. Inderdaad, kennisoverdracht alleen zal niet genoeg zijn. Maar duidelijkheid over waarden en omgang met wetenschappelijke werkelijkheid zal misschien toch ook al helpen.
Uiteindelijk volgt er, naar mijn inzien een hoogst merkwaardige conclusie, hij noemt het zelfs een dwingende conclusie: wij, godsdienstkritische ongelovigen, werken lijden in de hand omdat wij die associaties niet mee incalculeren. Met andere woorden, het is onze schuld dat die moslima tegen de werkelijkheid is aangelopen en zich daarbij bezeerd heeft. Het gaat hier over meer dan een technisch meningsverschil. Ik zag de bui al hangen op pagina één. Daar pleit hij voor: "begrijpen en constructief begeleiden". Juist, dat is wat we nu al dertig jaar doen met mensen die zich voor hun wereldbeeld informeren bij een boek uit de vroege middeleeuwen en dan kwaad worden als de realiteit en de wetenschappelijke vaststellingen zich daarbij weigeren aan te sluiten. Trouwens, dat 'constructief begeleiden', klinkt dat niet een beetje paternalistisch? Ik weet niet of ik als moslim, na twee decennia in het Westen, nog zou willen 'begeleid' worden.
Middels wetenschappelijk inzicht 'begrijpen' hoe iets psychologisch in mekaar zit is prima, maar de deur naar 'begrip opbrengen' staat dan wel op een kier. De auteur weet ook dat Verlichtingsfilosoof David Hume hierover gezegd heeft dat uit een 'is' geen 'ought' volgt. Vergis ik me of komt 'The naturalistic fallacy' in zicht?
Ik verwacht met mijn opmerkingen het verwijt dat ik daarmee het conflict opzoek. Het weze dan maar zo, want de andere optie bestaat waarschijnlijk opnieuw uit geduld en begrijpen. En we weten hoe goed dàt gewerkt heeft.
Lees hier de oorspronkelijke tekst van Bart Libbrecht.
Meer van Max Schneider