30 januari 2025
Veranderen
Als soort kwam de mens tot stand door evolutie, een proces van continu veranderen. Toch heeft veranderen een hoog janusgehalte. Enerzijds verandert iedereen van baby over tiener en volwassene tot ouderling. Anderzijds houden we voor van alles vast aan de status quo. Velen verzetten zich tegen door overheden opgelegde of door de natuur opgedrongen veranderingen.
De geschiedenis zit vol grote en kleine veranderingen. 'Chaospunten' schudden samenlevingen vroeger al grondig door elkaar. Op dat punt veranderden natuurelementen, politieke structuren en bevolkingssamenstellingen redelijk gelijktijdig. Voorbeelden hiervan zijn de val van het West-Romeinse Rijk in de 5e eeuw, de 'Zwarte Dood' midden de 14e eeuw en de industriële revolutie in de 18e eeuw. Telkens krabbelden mensen weer overeind en creëerden ze vooruitgang. Het Romeinse Rijk werd vervangen door koninkrijken, nadat één derde van de bevolking stierf aan de builenpest werden nieuwe afspraken gemaakt tussen adel, handelaars en ambachtslieden en ontlook de renaissance. De kinderarbeid tijdens de eerste industriële revolutie werd afgeschaft na stakingen en de vorming van politieke partijen, wat uiteindelijk leidde tot onze verzorgingsstaat. Uit het puin van twee wereldoorlogen verrees een ongeziene materiële vooruitgang. Recent globaliseerde de economie sinds 1980. China en het Verre Oosten werden de 'fabriek van de wereld' van waaruit goederen nog steeds de wereld rondgestuurd worden. De mens werkte zich al doende en lerend door veel veranderingen heen.
Vandaag weten we dat enkele grote veranderingen op ons afkomen. Drie voorbeelden illustreren dat. Na de babyboom was de huidige vergrijzing te voorspellen. Sinds de jaren '70 van de vorige eeuw weten we dat het milieu systematisch vervuild wordt met stikstof, fosfor en niet-afbreekbare chemische producten én dat de aarde steeds sneller opwarmt.
Ondanks al onze kennis en technologie zijn we nog steeds niet voorbereid op de aanpak of de consequenties van dergelijk fundamentele veranderingen. Waar komen onze behoudende reflexen vandaan? Hebben we het religieuze ’wees goed voor elkaar’ verhaal ingeruild voor een egocentrische levenshouding? Enkel in het Westen? We formuleren geen (wereldwijde) gemeenschappelijke doelstellingen meer en beoordelen wat er om ons heen gebeurt aan de hand van internetbubbels. Dit inspireert velen om de huidige toestand te behouden, enkelen willen er iets aan doen. We zitten gevangen in een strijd tussen emotie en verstand. We hebben het emotioneel zwaar met beelden van oorlog en rampspoed die we dagelijks over ons heen krijgen maar rationeel zien we geen uitweg. Al zeker niet een oplossing waaraan we persoonlijk waardevol bijdragen. Door die permanente twijfel en strijd veranderen we heel moeilijk van gedacht. Vooral mensen die zich in de steek gelaten voelen willen de status quo behouden of zelfs terug naar een geïdealiseerd verleden.
Niettegenstaande dit verzet tegen verandering hebben we ondertussen vanalles gedaan om het ergste te voorkomen. Door aarzelende overheidsstimulansen steeg in Vlaanderen de werkzaamheidsgraad van zij die onze pensioenen betalen van 67,9% (1999) naar 76,8% (2023). We verwerken in het Westen nu een groter deel van het plastic zelf in plaats van het te dumpen op andere continenten. 2024 was het warmste jaar ooit gemeten met een temperatuurstijging van 1,6°C boven de referentieperiode 1850-1900. Maar nieuwe technologieën verlaagden de rampzalige verwachtte temperatuurstijging van 3,5°C (2000) tot 2,6 à 2,8 °C (2024). Too little too late? De richting is goed. Techno-optimisten putten er moed uit.
Niet de rede maar een emotionele schok kan elk van ons aanzetten tot actie. Na zo'n schok accepteren we verandering en daarna gebruiken we al onze kennis om iets te doen. Actie kan vormen aannemen gaande van boeken schrijven (bijvoorbeeld Geert Buelens met zijn prijswinnend 1972, wat we toen al wisten), over meelopen in betogingen (leden Grootouders voor het Klimaat) tot met je tienerkinderen betogen bij Extinction Rebellion (filosoof Roman Krznaric).
Wachten we met z'n allen op die ene grote schok die velen tegelijk raakt? Een klimaatramp waarbij Vlaanderen onderloopt? Reëel teruglopen van de levensverwachting omdat we niet meer voor onze ouderen kunnen zorgen … ?
Zijn we moreel verplicht deze veranderingen bij te sturen omdat we weten dat ze eraan komen? Zoiets vraagt nooit eerder geziene gecoördineerde acties van burgers, overheden en private organisaties gebaseerd op rationele inzichten. Het verleden leert dat de mens in gespreide slagorde en al doende lerend steeds weer uit het diepste dal opstaat en op het puin van de chaos een betere maatschappij opbouwt. Hét essentiële verschil met vroeger is dat we de huidige bedreigingen al jaren zien aankomen, begrijpen wat er aan de hand is en rationeel weten wat we er aan zouden kunnen doen.
Essentiële vragen blijven. Hoeveel van de in 2065 verwachtte tien miljard mensen overleven de dreigende existentiële polycrisis? Hoe gaan we om met de gedachte dat we veel te traag reageerden als we de transitie in real time op onze media beleven? Gesteld dat die standhouden. Ook dat is nog nooit vertoond.
Meer van Luc Delombaerde