5 maart 2025
Europa, word sterker, werk samen en wees jezelf
Trump is een maand opnieuw aan de macht. Als televisieman en aandachtsjunk heeft hij met een bombardement van verklaringen en maatregelen de mediatieke ruimte gedomineerd. Dag en nacht levert hij 'content'. Maar wat blijft er bij, als het stof van de vele en soms contradictorische verklaringen, beslissingen en schijnbewegingen neergedwarreld is?
De VS willen/kunnen niet langer meer de hegemoon zijn die de wereldeconomie schraagt – het waarborgen van de veiligheid van globale handelsroutes of het optreden als koper van last resort … – en daar de voor- en nadelen van assumeert. En die voordelen waren blijkbaar groter dan de nadelen als je de rijkdom van het land ziet: wie anderen laat eten, wordt daar kennelijk ook beter van. Goed, dat wil het Amerika van Trump dus niet meer. Trump wil een veel directere beloning voor wat de VS doen. Vanuit een soort revanchisme van 'we zijn misdeeld' zet hij daartoe de militaire, economische, technologische of financiële macht van de VS in om alle andere staten – bondgenoten bestaan amper – af te dreigen zodat ze de VS meer voordelen bieden. Er zijn daarbij amper nog waarden behalve het eigenbelang dat gedefinieerd wordt als 'meer hebben'. Meer grondgebied. MAGA mag letterlijk genomen worden: de VS willen een groter grondgebied. Meer grondstoffen in Oekraïne en Groenland. Meer inkomen door zelf meer stuff te verkopen via het opleggen van invoertarieven … Meer macht en inkomen voor Trump zelf. Internationale samenwerking staat daar haaks op.
Om dat doel te bereiken, wordt komaf gemaakt met de waarheid en de wetenschap. Trump schept een eigen waarheid die moet helpen om de doelen te bereiken. USAID heet een bende criminelen te zijn, terwijl juist het afmaken van de instelling talloze levens zal kosten. Oekraïne is de oorlog met Rusland begonnen, een totale leugen, die moet helpen Rusland aan zijn kant te krijgen. Het doel daarvan is onduidelijk: lagere olieprijzen om de tussentijdse verkiezingen te winnen? De bevolking mee krijgen in de leugen, lukte al redelijk in zijn eerste bestuursperiode – meer dan de helft van de republikeinen denkt dat hem in 2020 de overwinning werd ontstolen. Nu liggen de kaarten veel beter. De techbazen zijn immers vrienden geworden en werken samen om een troebele informatiesoep te scheppen. Aan het Hof van Trump en Musk staat elke vorm van regulering van het informatiesysteem gelijk aan censuur. Onafhankelijke journalistiek is fakenieuws. Om bij die nieuwe consensus te horen, beloofde Meta-CEO Marc Zuckerberg niet langer aan factchecking te doen op Facebook. Een democratie kan evenwel moeilijk werken als kiezers niet meer weten wat waar is of vals. Daarom verspreiden autoritaire leiders als Poetin massaal leugens in de informatiehuishouding van democratieën (China doet hetzelfde in Taiwan). Zo worden Musk en Zuckerberg dus eigenlijk bondgenoten van Poetin in de verdamping van de waarheid.
Ook wetenschap wordt weggeveegd als de resultaten ervan koning Trump niet bevallen. De grootste ramp die de mensheid overkomt, klimaatverandering, bestaat niet. De VS verlieten al het klimaatakkoord van Parijs. Het kan de strijd tegen de opwarming ernstig vertragen met alle gevolgen van dien: ook dit gaat om mensenlevens! Argentinië en Indonesië vroegen zich al af waarom zij nog inspanningen moeten doen. Een Belgische herbebosser in Congo meldt me dat de financiering van zijn succesvolle aanpak in het gedrang komt, omdat Mastercard vreest om in de VS van Trump 'gecanceld' te worden als 'groen bedrog'. De hele financiële sector in de VS neemt om die reden meer afstand van groen beleggen.
Tot slot hebben de VS onder Trump nul respect voor internationale regels of instellingen. De VS waren al geen kampioen in het ondertekenen van internationale verdragen of het naleven van internationale regels. Met Trump worden ze gewoon genegeerd. Het dreigen met het overnemen van Groenland of het Panamakanaal zondigt tegen wat wellicht de belangrijkste regel is van de wereldorde die de VS zelf invoerden na de Tweede Wereldoorlog: het verbod om andere landen te veroveren. Ook het voorstel om van de Gazastrook een nieuwe Rivièra te maken, met maar vooral zonder Palestijnen, vertrappelt decennia van internationale regelgeving. De VS staan voor een wereld waarin grootmachten gewoon pakken wat ze willen.
Hoe moet de EU ermee omgaan dat zijn 'bondgenoot' nu staat voor alles waar de EU tegen is? Gewoon opkomen voor onze belangen en waarden door samen te werken met variabele coalities van landen, al naargelang het onderwerp. Ik geef enkele voorbeelden.
Evident is om vast te houden aan de wetenschap en dus de strijd tegen de klimaatverandering voort te zetten. Met een zeer brede internationale coalitie – van China en India, over Canada, Brazilië en Afrika – moeten we van de 30ste klimaattop in Rio een succes maken. Mark Carney, voormalig gouverneur van de centrale banken van Canada en het VK, en mogelijk toekomstig premier van Canada, riep al op om met bondgenoten een gezamenlijke koolstofgrenstaks in te stellen. Commercieel is het terugtreden van de VS een kans om leider in cleantech te worden.
Wereldhandel? De VS blokkeren de WTO al vijf jaar door er geen rechters meer te benoemen, waardoor handelsregels onzeker zijn geworden. Met een zeer brede coalition of the willing kan omheen de WTO gewerkt worden om door middel van arbitrage de regels overeind te houden.
De EU moet tonen dat zij wel gelooft in internationale samenwerking. Niet alleen maar afdreigen om je eigen belang te bekomen maar het opzetten van brede samenwerking rond wederzijdse belangen: handel en investeringen, klimaatfinanciering, migratieafspraken …
Als de EU erin slaagt met één stem te spreken vormt ze het grootste democratische blok ter wereld. Maar het is een wereld waar liberale democratie niet langer de norm is. Modi zet in India, 's werelds volkrijkste land, steeds meer druk op media, gerecht en civiele samenleving … China, nummer twee op de lijst van volkrijke landen, is uiteraard een autoritaire staat. De VS, nummer drie, evolueren in die richting. Nummer vier, Indonesië, kijkt steeds meer naar China … Er is Rusland, de invloedrijke Golfstaten … De EU moet niet gaan prediken voor de democratie maar er samen met gelijkgestemden voor zorgen dat de globale context de democratie niet ondermijnt. Als we onze democratie willen beschermen, moeten we de waarheid beschermen, dat betekent regulering via de Digital Services Act. Maar nu de Amerikaanse techreuzen zich inschrijven in Trumps ideologie moet de EU misschien zoveel mogelijk een eigen techuniversum opzetten. Een dat onze kinderen níét verslaaft en de publieke opinie niet vergiftigt.
Met een brede coalitie zoveel mogelijk de internationale regels en instellingen verdedigen. Dat betekent ook: Oekraïne blijven verdedigen. Dat veronderstelt een voldoende sterke defensie van Europa. Om wat dan ook te kunnen betekenen in deze harde wereldorde – om nog echt een eigen visie te kunnen verdedigen – mogen we niet chanteerbaar zijn op veiligheidsgebied. Hoezeer ik wapenwedlopen ook betreur – ik was op de vredesbetogingen van de jaren 1980 –, we moeten met zo weinig mogelijk geld en zo veel mogelijk Europese samenwerking een defensie uitbouwen die ons zo snel mogelijk toelaat ons eigen continent te verdedigen.
(Dit artikel verscheen eerder in de krant De Standaard, op 1 maart 2025. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van John Vandaele