Goedenavond geachte aanwezigen, beste vrienden van Karel Poma, en hartelijk welkom in deze mooie AthenA-zaal, met nogmaals veel dank aan de directrice van het GO! Koninklijk Atheneum Karin Heremans en de algemeen directeur Danielle Van Ast van de scholengroep voor hun gastvrijheid. Mijn naam is Gert De Nutte, ik ben coördinator van het Humanistisch Verbond, een van de vele partners – het zijn er inmiddels zo'n twintigtal – die gezamenlijk deze jaarlijkse herinnerings- of herdenkingslezing opgedragen aan de nagedachtenis van Karel Poma organiseren. Jaarlijks, sedert 2017 en met één uitzondering te wijten aan een virale spelbreker. Ik zeg herinnering of herdenking, maar met deze Karel Poma-lezingen willen we niet in eerste instantie terugblikken naar het verleden, maar vooral met een kritische blik en met de waarden van de Verlichting als kompas kijken naar de wereld van vandaag en nadenken over de wereld van morgen. Een lezing en een viering die dus niet alleen een 'lieu de mémoire' is, maar vooral ook een 'lieu de l’avenir'.

Het is niet om er mij gemakkelijk van af te maken, maar ik citeer hier even een stukje uit mijn intro van de lezing in 2022, voorjaar 2022 met name, en u weet wat er toen gebeurde of zopas gebeurd was (ik citeer):

'Om te beginnen met die wereld van vandaag: ik weet niet hoe het met u zit, maar ik voel me al weken onwennig bij de idee dat wij hier een normaal leven leiden en iedere dag opnieuw onze gebruikelijke handelingen stellen en activiteiten uitvoeren, terwijl op amper 2000 km van hier, aan de oostgrenzen van ons eigen geciviliseerde, democratische, moderne, verlichte Europa, de hel is losgebarsten en de muziek van het goede leven de plaats heeft geruimd voor gebulder van kanonnen en het geweeklaag van de dood en de vernieling. De Europese cultuur, want daarover hebben we het vanavond, de Europese cultuur die door cultuurfilosofen als Georges Steiner of Peter Sloterdijk, in navolging van Goethe, Thomas Mann, Stefan Zweig en zovele andere Verlichte geesten en humanisten, gelijk wordt gesteld aan 'de grote humane ideeën’' die Europese cultuur wordt op dit eigenste moment aan flarden geschoten door de stalinorgels 2.0 van een cynische psychopaat en zijn autocratische maffiose regime.' (einde citaat)
Eerlijk gezegd, ik had toen niet gedacht dat we drieëneenhalf jaar later nog steeds met diezelfde voor ons Europese vredeskinderen ondenkbare verschrikkingen zouden worden geconfronteerd, met op het eerste gezicht bitter weinig kans op verandering, ondanks het gesnoef van de zelfverklaarde vredesduif met de gele kuif, en erger nog, met zelfs een toenemende dreiging voor de rest van Europa.
En daarbovenop dames en heren, daarbovenop komt die vreselijke schande van Gaza waarvoor alle woorden tekortschieten, Gaza dat overigens op minder dan 400 km afstand ligt van het dichtstbijzijnde Europese land, namelijk Cyprus – het is een schande die bovendien het failliet betekent van die jarenlang gekoesterde en bewierookte Europese aanspraak op democratie, mensenrechten en humanistisch fatsoen. Europa, de laffe en tandeloze hond in het mondiale geopolitieke kegelspel, en hond is hierbij een belediging voor die edele diersoort. Waar staan we dan vandaag, met onze verheven Verlichte idealen, met ons geblaat en gedaas over humanisme, solidariteit en mededogen? Maar goed, voor morele sentimenten en sentimentele moraliteit is er blijkbaar geen plaats in de cenakels van de Realpolitik …

Niettemin dames en heren, als oprechte 'believers' in Verlichting, humanisme en vooruitgang die we toch allen zijn, hebben we geen andere keuze dan de moed erin te houden, dan dat befaamde optimisme als onze morele plicht te bekrachtigen, dan van het 'principe van de hoop' van de (excuseer voor de liberalen onder ons) marxistische filosoof Ernst Bloch onze leidraad te maken. En zo komen we bij de spreker die we vandaag hebben uitgenodigd om zijn inzichten met ons te delen. Hij publiceerde vorig jaar een boek met als titel Alles wordt anders … en beter. Daarin zet hij een toekomstvisie uiteen, en ik citeer uit de flaptekst, 'een visie van keuzes maken en van realisme, een visie die alleen pessimisten optimisme zullen noemen'. Mogelijk ligt het aan de precaire situatie waarin de wereld op relatief korte tijd verzeild is geraakt, maar zijn boodschap of tenminste de verpakking daarvan slaat aan: het boek is – voor een weliswaar toegankelijk maar toch wel een aandachtige lectuur vereisend wetenschappelijk onderbouwd non-fictiewerk – een onwaarschijnlijke bestseller, met op dit moment zo'n 32.000 verkochte exemplaren! U kunt daar overigens vandaag nog een schepje bovenop doen, want mocht u het om een of andere reden toch nog niet gekocht hebben, kunt u dat vanavond alsnog doen, en dat voor een prikje, met dank aan de auteur.

Voor de titel van deze lezing hebben we – zonder medeweten van diezelfde auteur – en om het toch wat spannend te houden de bevestigende wijs 'Alles wordt anders … en beter' gewijzigd in de vragende wijs 'Alles wordt anders … en ook beter?'. Want, dames en heren, laten we wel wezen, zo'n boodschap is, een jaar na het verschijnen van het boek, en ik druk me voorzichtig uit, toch enigszins contra-intuïtief. De mondiale politieke toestand is eufemistisch gezegd een zootje: de machtigste staten van de wereld worden geregeerd door narcistische, maffiose, autocratische machtswellustelingen en verder door de bonzen van big tech; de Chinezen laten graag alle honden vechten en gaan zelf met de benen lopen; het Midden-Oosten, daar hoef ik geen tekening bij te maken; voor de andere grote wereldconflicten en humanitaire catastrofes zijn we bij voorkeur doof en blind; over het klimaat spreken we allang niet meer, tot we verdrinken in de volgende waterbom of verkolen in de volgende natuurbrand; de liberale democratische rechtsstaat, met zijn basisprincipes van de trias politica en de checks & balances die de boel in evenwicht moeten houden, die rechtsstaat staat overal onder grote druk – in de VS is ze al geïmplodeerd, bij ons leggen ministers uitspraken van rechters vrolijk naast zich neer en willen politici de rechterlijke macht liefst onderhorig maken aan de uitvoerende en wetgevende macht (maar die laatste is ondertussen de facto ook al afgeschaft); en het EVRM (dat binnenkort zijn 75ste verjaardag viert) is zelfs hier te lande inmiddels ook al aangeschoten wild; de put van de federale begroting is stilaan zó diep dat dat alle afgeslachte Palestijnen erin begraven kunnen worden, maar met wat creatieve indexhinkstapsprongen zal de middenklasse dat probleem misschien ook wel weer oplossen, de creativiteit van onze politici kent geen grenzen; de failed state Brussel is voor één symbolische euro verkocht aan de Russen die er een Europese hub voor de productie en verkoop van kalashnikovs van willen maken, de PS heeft de federale minister van defensie in zijn hoedanigheid van wapenexpert uitgestuurd als toponderhandelaar; en, de kers op de taart, terwijl de Antwerpse schaduwburgemeester weer even in het buitenland zijn toekomstige internationale carrière aan het voorbereiden was, is de stad Antwerpen zijn museum voor hedendaagse kunst kwijtgespeeld, godbetert aan die van over het water nog wel! Gelukkig heeft het Stad nog altijd een bloeiende luchthaven, beter één zakenmannetje in de lucht dan tien nutteloze fantasietjes van Panamarenko op de grond, in tijden van crisis moet je nu eenmaal prioriteiten durven stellen. Soit, alles wordt anders, zoveel is wel zeker. 

Contra-intuïtief, het vervolg. In zijn recent verschenen werk Hyperrealisme, een kritische analyse van 'Europa in een nieuw geopolitiek tijdperk', schetst politicoloog en geopolitiek analist David Criekemans niet bepaald een vrolijk beeld van de recente mondiale ontwikkelingen. Er is sprake van een 'geopolitieke recessie' (een begrip gecoined door de Amerikaanse politicoloog Ian Bremmer) waarbij veiligheidsallianties en de architectuur van de internationale economie die ontstonden na de Tweede Wereldoorlog lijken 'op te lossen' in ruil voor onduidelijke en onzekere alternatieven – een proces versterkt door het aantreden van Donald Trump. 'De grote onzekerheid die daarmee gepaard gaat', zo schrijft Criekemans, 'maakt de wereld aanzienlijk complexer. Tegelijkertijd verergeren de onderliggende oorzaken van problemen als klimaatverandering, veiligheid, economische ontwikkeling en migratie, terwijl adequate internationale antwoorden uitblijven.'

Contra-intuïtief, het vervolg bis. Er is ook een emotionele reflectie op de huidige toestand van de wereld die ik u niet wil onthouden. Ze komt van Wim Kayzer, de onnavolgbare Nederlandse televisiemaker en auteur van een van de beste romans uit de moderne Nederlandse letterkunde De waarnemer, overleden in 2023. Het citaat komt uit zijn postuum in 2024 verschenen en tijdens zijn uitgerokken stervensproces geschreven 'memoir' De gelukkigste jaren van de mensen, u begrijpt zo meteen waarop deze titel slaat.
'Moet ik dit nog meemaken na meer dan zeventig jaar maatschappelijke illusies en maatschappelijke zekerheid? Dat de democratie zichzelf uitholt, dankzij politici en ambtenaren die elke burger als een misdadiger in spe beschouwen? Vroeger, ja vroeger, was de overheid er voor de burger, nu is de burger er voor de overheid. Dat het populisme – dat ik alleen kende als de grootste vloek – straks zal toeslaan ('Populisme is een eufemisme, het woord is fascisme, meneer'), dat mijn land is uitgegroeid tot een van 's werelds belangrijkste belastingparadijzen, dat de haves het definitief winnen van de have-nots? (…) Moet ik zo nodig meemaken dat het woord privacy geen enkele betekenis meer heeft (…), moet ik echt nog meemaken dat de kunstmatige intelligentie onbeheersbaar wordt? (…) Moet ik echt meemaken dat Europa niet alleen uiteenvalt, maar dat het NAVO-bondgenootschap dat ook dreigt te doen, met het Hongarije van P [P is zijn Hongaarse vriend en auteur Peter Esterhazy, n.v.d.r.] als eerste spelbreker? Ik weet nog als de dag van gisteren hoe ik op de middelbare school een scriptie schreef over Mr. Stikker, de eerste secretaris van de net opgerichte NAVO, zo'n scriptie vol beloften en illusies over een totaal andere wereld na Auschwitz. Er blijft steeds minder van over. De gelukkigste tijd van de mensen is voorbij.'

Dames en heren, als u ook na deze Poma-lezing nog enkele uren van uw leven zinvol wil doorbrengen, kijk dan eens naar Kayzers VPRO-televisieprogramma Nauwgezet en wanhopig, uit 1989 (u vindt het op YouTube): lange, eindeloos lange, maar fascinerende gesprekken met vier wereldauteurs die indringend praten over hun werk en over wat er werkelijk toe doet, individueel én maatschappelijk. Gyorgy Konrad, Gabriel Garcia Marquez, Jorge Semprun en George Steiner, allen auteurs wiens werk verbonden is met de pijnlijkste episodes van de twintigste-eeuwse geschiedenis en dus met oorlog, vervolging, onderdrukking, opstand, verzet. Het is fenomenale en diep ontroerende televisie die nu, meer dan 35 jaar later, ook duidelijk maakt waarom iemand als Wim Kayzer tijdens de laatste maanden van zijn leven met onbegrip, afgrijzen en wanhoop het tijdsgewricht gadeslaat. En dan heeft hij nog zelfs Gaza niet meer meegemaakt …

Dames en heren, in hun diversiteit maar ook hun continuïteit, vatten deze Karel Poma-lezingen de hartenklop van onze tijd, bieden zij een kritische reflectie met de waarden van Verlichting, democratie, vrijheid en vooruitgang als de basso continuo. Die onderliggende baslijn is niet altijd lieflijk: harmonische klanken en schrille dissonanten wisselen elkaar af en houden elkaar in een precair evenwicht. De waarschuwende knipperlichten van Karel de Gucht, Johan Op de Beeck, Valerie Trouet en Alicja Gescinska vinden hun pendant in het hoopvolle possibilisme van de betreurde Caroline Pauwels of het pleidooi voor de verbindende en emancipatorische kracht van kunst en cultuur van Jan Raes – en wellicht dus ook in de toekomstvisie die u vanavond wordt gepresenteerd. Wereldwijde statistische indicatoren en verifieerbare data – ik verwijs bv. naar Our World in Data – wijzen onmiskenbaar op positieve mondiale trends, die graag worden opgepikt door vooruitgangsdenkers als Steven Pinker, Hans Rosling en co. Maar er is veel collateral damage en niet alle evoluties zijn onmiddellijk meetbaar en zichtbaar in cijfers. Pessimisme versus optimisme, wanhoop versus hoop, duisternis versus licht: misschien is die dynamische dialectiek die het eendimensionale van het zwart-wit- of wij-zij-denken overstijgt wel symbolisch voor de boodschap die wij met deze Karel Poma-lezing willen brengen: een boodschap van verbinding en samenhorigheid, over de politieke en ideologische verschillen van onze diverse organisaties heen, maar met de waarden van de liberale democratie, de Verlichting en het humanisme als onze gemeenschappelijke sokkel. En met de boodschap van Karel Poma zelf, uit zijn 'Verlichtingstestament' De Verlichting belicht, waarmee ik altijd graag besluit en die we wellicht nog gedurende vele jaren moeten blijven herhalen: ‘'e verwezenlijking van een maatschappij op basis van de filosofie van de Verlichting is verre van af. Dit mag ons niet ontmoedigen, ook al zullen nog vele generaties hieraan moeten werken.' Waarvan eens te meer akte.

Koen Schoors is econoom en hoogleraar aan de Universiteit Gent. In zijn academisch onderzoek richt hij zich voornamelijk op het bank- en financiewezen, de bedrijfsfinanciering en buitenlandse directe investeringen. In zijn opleiding en carrière stond met name de Russische economie vaak centraal. Zo is hij momenteel directeur van CERISE (Centrum voor Russische Internationale Socio-politieke en Economische studies).

Koen Schoors is ook specialist op het vlak van economische crisissen (daarover is een mens nooit uitgepraat, werk verzekerd). Hij geeft regelmatig lezingen, over de hele wereld trouwens, en hij wordt ook vaak als commentator in de media gevraagd om actuele socio-economische gebeurtenissen toe te lichten. En vandaag wordt zijn indrukwekkende cv dus uitgebreid met de zevende Karel Poma-lezing.

Wordt alles beter? Dames en heren, graag uw welkomstapplaus voor Koen Schoors.