Laat ik toch even heel kort het concept 'informatie' definiëren zodat we het eens zijn waarover we het hebben. Informatie is voor Van Vree het eindproduct van journalistiek werk. Hij verwijst naar enkele films om dat te illustreren, zoals Citizen Kane van Orson Welles, The Front Page van Billy Wilder en All The President's Men van Alan J. Pakula. In die laatste gaat het om twee krantenjournalisten die boksen om informatie in de openbaarheid te kunnen brengen omdat ze vinden dat de samenleving recht heeft op de waarheid. Van Vree inspireert zich onder meer op Kant en vooral op Jürgen Habermas' ontwikkeling van het thema 'openbaarheid' voor zijn beschrijving van de rol die zowel de geschreven pers als de audiovisuele media idealiter kunnen spelen in de samenleving. In Habermas' 'publieke sfeer' komen burgers samen om in alle openheid te debatteren en zo de publieke opinie te vormen en daarmee de legitieme basis te leggen van de democratie en de staat. Habermas verwijst naar de tweede helft van de 18de eeuw en de rol die de dagbladen toen al gingen spelen: ze evolueerden, onder meer door de toevoeging van een redactie, van het verspreiden van eenvoudige nieuwsberichten naar dealers in publieke opinie (New German Critique, 1974). Habermas' idee contrasteert fel met samenlevingen waar de publieke opinie gelijkstaat aan de opinie van de machthebbers.

Deelnemen aan het debat veronderstelt, zo schrijft Habermas zelf, 'a reasoning public'. Debatteren met 'redelijke argumenten' vraagt om deelnemers met zekere intellectuele capaciteiten die in staat zijn om afstand van zichzelf te nemen om rationeel te reflecteren. Dat botst met de hedendaagse communicatieomgeving die zich van voorheen onderscheidt omdat ze net elke mening – dus niet noodzakelijk gekenmerkt door kennis van zaken of zelfreflectie – een luidspreker geeft om een mening te ventileren. Bij monde van politie-inspecteur Dirty Harry Callahan verwoordt Clint Eastwood het in de film The Dead Pool (1988) onwetenschappelijk maar treffend zo: 'Opinions are like assholes, everybody has one'. In die communicatieve omgeving is informatie een 'commodity' geworden – koopwaar – en Van Vree verwijst naar Jeremy Bentham volgens wie de publieke opinie 'een buffer vormt tegen slecht bestuur'. Voor Kant was 'openbaarheid' een 'onontbeerlijke voorwaarde voor een hogere morele waarde' en vrijheid van meningsuiting een 'voorwaarde voor de vrijheid van denken'. Habermas, die voortkwam uit de neomarxistische, maatschappijkritische 'Frankfurter Schule', stelde echter zelf vast dat de openbaarheid wordt gemanipuleerd en dat er sprake was van een overgang van actief deelnemen aan het publieke leven naar 'passieve consumptie'. Dat schreef hij al in 1962, lang voor het internet onze samenleving had ingepalmd. Ondertussen evolueerden de kranten van onafhankelijke waarheidszoekers eerst naar propagandistische spreekbuizen dienstig aan ideologieën om daarna te verworden tot de commerciële producten overwegend afhankelijk van advertentie-inkomsten van vandaag. Ze werden op hun beurt 'gecommodificeerd' in een samenleving die de 'publieke sfeer' en het politieke en culturele milieu heeft ingeruild voor een markt waar het publieke domein en de privésfeer tot één pot nat zijn verworden. In die omgeving wordt informatie 'ontdaan van zijn ernstige lading' ten voordele van wat 'infotainment' heet. Van Vree vraagt zich af 'hoe burgers op basis van dergelijke programma's en artikelen nog tot politieke beslissingen komen'.

Daarmee zijn we aanbeland bij het punt dat ook mij persoonlijk zorgen baart. Enerzijds stellen we vast dat – bijvoorbeeld gerelateerd aan het behoud van ons klimaat – wereldwijd honderdduizenden mensen hun onzekerheid uitroepen en positieve actie van politici trachten af te dwingen. Ook worden pogingen gedaan om opnieuw onafhankelijke journalistiek te bedrijven. Anderzijds wordt rationele argumentatie in diezelfde belangrijke maatschappelijke discussie vaak overschreeuwd door persoonlijke, respectloze en onredelijke aanvallen en ongefundeerde mondigheid. Die staan mijlenver af van het rationele debat in de publieke sfeer dat Jürgen Habermas vooropstelde. De vaststelling dat ook sociale media steeds vaker als nieuwsbron worden gebruikt (Mediawijs.be) is daarbij bijvoorbeeld onrustwekkend. De steeds meer gepersonaliseerde informatie die er wordt 'gepusht', vormt een eenzijdige filterbubbel met tertiaire informatie die vooral het eigen standpunt bevestigt. Kritische zin riskeert dan los te komen van feitenkennis en de voedingsbodem wordt gelegd voor verregaande manipulatie (cfr. Cambridge Analytica & Facebook). De geschiedenis van de 21 en 20ste eeuw toont waartoe dat kan leiden.