24 januari 2020
Ik ben geen witte man
Vooral in Nederland is het gebruik van wit in de plaats van blank om de huidskleur van iemand aan te duiden meer en meer regel geworden. De NOS heeft zich daartoe verbonden, de Volkskrant doet hetzelfde, in boeken uit Nederland lees ik eveneens over witte mensen. Dit taalgebruik maakt deel uit van een activistische identiteitspolitiek, die geleidelijk aan ook meer opgeld maakt in Vlaanderen. En waarbij heel wat vraagtekens kunnen worden gesteld.
Onlangs (28 december 2019) las ik een dubbelinterview in De Standaard tussen auteur en journalist Tom Naegels en opiniemaker Melat Gebeyaw Nigussie (Belg van Ethiopische afkomst). Daarin poneert ze: 'Voor mij is wit een beschrijvende, neutrale term, terwijl blank positieve connotaties heeft. Blank wordt geassocieerd met "goed"'. Dat lijkt me niet te kloppen: wit heeft evengoed positieve connotaties (het witte bruidskleed dat onschuld symboliseert, wittebroodsweken, 'Wit is altijd schoon') en blank heeft evengoed negatieve connotaties (de straten staan blank, een blanke sabel). De voorstanders van deze taalwijziging blijven desondanks herhalen dat wit neutraal zou zijn en blank enkel positieve associaties heeft en dat het daarom beter is te spreken over witte mensen. Voor Tom Naegels is het gebruik van wit niet neutraal, het is een stellingname:'‘Wit is een woord van linkse activisten, en ik ben geen linkse activist'." Ik ben het volledig eens met Tom Naegels: spreken over witte mensen is een activistische miskleun.
In mijn lectuur van de laatste maanden rond thema's als identiteit, diversiteit, racisme en dekolonisatie valt me op dat vele auteurs verwijzen naar het boek Witte onschuld. Paradoxen van kolonialisme en ras (2017) van Gloria Wekker. Zij is een Nederlandse academica van Surinaamse afkomst en een kleurlinge. Haar boek is een vertaling van het oorspronkelijk in de Verenigde Staten verschenen werk (White innocence, 2016). Grosso modo komt de kritiek van Gloria Wekker erop neer dat de Nederlandse samenleving op een verkeerde manier 'kleurenblind' is: de blanke Nederlanders wentelen zich in onschuld, maar in feite bestaat er nog steeds structureel racisme en zijn het kolonialisme en de slavenhandel waaraan Nederlanders zich eeuwenlang schuldig maakten niet (helemaal) verdwenen in de hoofden van de hedendaagse Nederlanders. Voor dit laatste hanteert Wekker het begrip 'cultureel archief', dat ze van de Palestijns-Amerikaanse literatuurwetenschapper Edward Said leent. Het boek van Wekker gebruikt uiteraard de term 'witte mensen' bij dit alles. Ze poneert ook dat witte mensen privileges hebben. Een bijkomend kenmerk van haar discours is het hanteren van het begrip 'intersectioneel': zij combineert deze kritiek op witte mensen met andere persoonskenmerken (vooral geslacht). Om het eenvoudig uit te drukken: in deze visie deugt een witte man helemaal niet, een witte vrouw krijgt iets meer sympathie omdat ze een vrouw is, mensen van kleur (Noord-Afrikanen bijv.) kunnen op meer sympathie rekenen, een zwarte man staat hoger op de ladder, een zwarte vrouw uiteraard nog hoger en indien die lesbisch is (zoals Wekker zelf) dan staat ze helemaal aan de top. Gloria Wekker poneert heel veel, maar haar argumentatie rammelt langs alle kanten.
Met haar boek heeft Gloria Wekker dus school gemaakt bij anderen zoals Anousha Nzume (auteur van Hallo, witte mensen), er wordt positief naar haar werk verwezen door mensen als Simone van Saarloos (Herdenken herdacht) en Rik Pinxten (Kuifje wordt volwassen. Over de dekolonisering van de geest). Op dezelfde golflengte zit het boek Why I'm no longer talking to white people about race van de Britse journaliste Reni Eddo-Lodge. Rond deze voornamelijk vrouwelijke auteurs vormt zich een groep van activisten en publicisten. In de mate dat deze mensen erop uit zijn racisme in de samenleving te bestrijden, kan men dat activisme op het eerste gezicht alleen maar toejuichen. Maar bij nader inzien vallen er toch heel wat bedenkingen bij te maken. Dat doet alvast de Nederlandse columniste Elma Drayer in haar recente boek Witte schuld (2019). De titel is een duidelijke verwijzing naar het boek van Gloria Wekker.
Als blanke auteur vindt Elma Drayer dat ze flink wat kanttekeningen mag maken bij die activistische identiteitspolitiek. Zij is bijzonder kritisch voor een denkwijze die overgewaaid is vanuit de Verenigde Staten en voor het eerst op het voorplan kwam met de felle discussies rond Zwarte Piet. De auteur opent dan ook haar boek met een hoofdstuk over deze controverse die de geesten in Nederland fel beheerst en verdeelt. Ze behandelt nog verschillende andere aspecten: de taalpolitieke methode ('zeg niet blank, maar wit; zeg niet slaaf, maar tot slaaf gemaakte' etc.), de 'safe learning places' en andere identiteitsperikelen in academische milieus, het dekoloniseren van geschiedschrijving (zie bijv. musea als het Afrikamuseum in Tervuren), de discussie rond de 'witheid' van de media en de politiek, de zgn. ongeoorloofde 'culturele toe-eigening' door blanken, de veronachtzaming van antisemitisme, in de politiek met partijen als DENK en Artikel1 in Nederland ... Elma Drayer documenteert al deze verschijningsvormen van het zwart activisme met talrijke en recente voorbeelden, hoofdzakelijk uit Nederland en soms ook uit België.
Ik wil in het bijzonder drie bezwaren maken tegen deze activistische identiteitspolitiek, waarbij ik ten dele uit de kanttekeningen van Elma Drayer put.
- Gloria Wekker en co. voeren een nieuwe erfzonde in. Elma Drayer: 'Dit concept betekent de terugkeer van de erfzondeleer, nu gehuld in een identiteitspolitieke jas. (…) In het calvinistische universum gaat niemand vrijuit, in het identiteitspolitieke universum dragen uitsluitend witte mensenkinderen schuld'. Het gaat in deze boeken en artikels steeds over huidskleur en ras. Op deze manier wordt gepolemiseerd en gepolariseerd. Op grond van biologische kenmerken wordt een onderscheid tussen mensen gemaakt. Witte mensen worden in deze zienswijze het meest belast: ze zijn onvermijdelijk erfgenamen van voorgangers die zich onledig hielden met kolonialisme en slavenhandel. Als witte mens kan je niet aan deze beschuldiging ontkomen, zelfs als je voorouders niet rechtstreeks bij kolonialisme of slavernij betrokken waren. Precies deze denkwijze is in wezen een racistische kijk op mensen, ze worden als het ware gereduceerd tot hun huidskleur en ras. Dit activisme is dan ook gericht op conflicten, belast mensen met schuldgevoelens omwille van kenmerken waar ze zelf niet voor gekozen hebben. Gloria Wekker en co verdedigen zich dan door te stellen dat het niet om individueel schuldgevoel gaat, maar om structureel racisme. Nochtans dragen al deze publicaties bij tot een schuldgevoel, waarvoor ze verder hun handen in onschuld wassen. In zijn meest extreme uitingen kan je spreken van een vorm van racisme: zwarten die relaties met blanken per definitie verdacht vinden, die zwarte mensen met maatschappelijk succes (in politiek, media, cultuur ... ) beschouwen als 'bounties' (zogenaamd 'zwart van buiten, wit van binnen'), zwarten die alleen nog met mensen uit dezelfde identitaire groep willen omgaan. Een voorbeeld van dit identitaire denken vind ik in een bijdrage van journaliste en schrijfster Sabrine Ingabire op de website Dipsaus (een multimediaal platform waarin vrouwen van kleur centraal staan, 22 september 2019). Ze schrijft een artikel n.a.v. een incident bij een interviewsessie van Reni Eddo-Lodge door blanke journalisten bij de promotie van de Nederlandse uitgave van haar boek Why I'm no longer talking to white people about race. Een journalist zou haar impertinente vragen gesteld hebben waarop de gebelgde auteur de volgende interviews plots afzegde. De teneur van het hele stuk van Ingabire is de verontwaardiging dat 'witte media' 'witte, racistische journalisten' de opdracht geven een zwarte vrouw te interviewen. Ingabire schrijft letterlijk: 'Hoe controversieel ook, ik geloof dat, in de meeste gevallen, zwarte mensen beter in staat zijn om andere zwarte mensen te interviewen'. Keer de redenering eens om en laat een blanke auteur weigeren geïnterviewd te worden door een zwarte journalist: 'het kot zou te klein zijn', om het op zijn Vlaams te zeggen. Terecht, natuurlijk.
Racisme (de zwarte mens wordt gereduceerd tot zijn huidskleur) los je niet op door het invoeren van een nieuw racisme (de witte mens wordt gereduceerd tot zijn huidskleur).
- De claims van deze activisten zijn ongenuanceerd, getuigen van een zwart-witdenken.
Precies door de obsessie met huidskleur en ras sluit dit activisme zijn ogen voor andere belangrijke factoren die een bepalende rol in het leven van mensen (kunnen) spelen: sociale afkomst en status, opvoeding en opleiding, persoonlijke levenskeuzes (op vlak van studie, relatie, beroep …), overtuigingen en levensbeschouwing. In de zienswijze van de antiwitactivisten wordt de witte bedrijfsleider als het ware in dezelfde zak (het 'witte privilege') gestoken als de witte ongeschoolde arbeider. Bovendien hanteren ze een ongenuanceerd beeld van de geschiedenis. Zo bijvoorbeeld beweert publiciste Nigussie in het reeds geciteerde artikel in De Standaard: 'Nochtans maak ik een historische analyse. Slavernij begon in de 16de eeuw, en 500 jaar later hebben we het nog over hetzelfde'. Dat is een grove veralgemening; wie het boek De geschiedenis van de slavernij. Van Mesopotamië tot de moderne mensenhandel van Dick Harrison leest, krijgt een veel ruimer en genuanceerder beeld. In de 16de eeuw begon de trans-Atlantische slavenhandel, die inderdaad wreed en onmenselijk was en tot in de negentiende eeuw bleef bestaan. Het klopt dus dat zwarte Afrikanen het slachtoffer werden van slavenhandel en slavernij door blanke mensen, maar er bestond al eeuwenlang slavenhandel door Arabieren ('mensen van kleur' in de activistische newspeak) waarvan zwarte Afrikanen het slachtoffer waren; er bestond eeuwenlang (van 1500 tot 1830) een slavenhandel door Barbarijse piraten die opereerden vanuit Noord-Afrika (steden als Algiers en Tripoli) en waarvan blanke Europeanen het slachtoffer waren. Wie Harrisons relaas leest, leert bovendien over de betrokkenheid van zwarte koningen en stamhoofden bij het verhandelen van zwarte slaven aan blanke handelaren (die meestal in forten aan de kust bleven). Bovendien is het abolitionisme dat eind 18de-begin 19de eeuw eerst zijn opgang maakte in vooral Groot-Brittannië, eveneens een beweging van blanke ('witte') mensen. Binnen die blanke wereld ontstond er een voortschrijdend inzicht dat op lange termijn een einde zou maken aan slavernij. Wie de geschiedenis echt recht wil doen, krijgt dus een veel genuanceerder beeld dan dat van de blanke slavendrijver en de zwarte slaaf. Het is niet omdat je nadenkt over zwart en wit, dat je moet vervallen in zwart-witdenken.
- De mythe dat enkel witte mensen racist zijn, wordt versterkt.
Dit is ook een vorm van ongenuanceerd denken. Elma Drayer wijst er in haar boek op dat er niet alleen racisme bestaat van blanke mensen waarbij zwarten en mensen van kleur steeds het slachtoffer zijn. Zij geeft enkele andere voorbeelden. Zoekend op het internet ben ik de volgende getuigenis tegengekomen, met name op de website Dipsaus (8 mei 2018). Het artikel is van de hand van Rosalinda Wijks, die zichzelf omschrijft als 'Afro-Surinaams en zichtbaar zwart'. Ze schrijft dat ze zich op haar zeventiende bekeerde tot de islam en sindsdien moskeeën bezocht, waarbij ze geconfronteerd werd met 'de enorme hoeveelheid antizwart racisme'. En dat van de kant van gelovige moslims, bijv. Marokkanen die in de activistische terminologie 'mensen van kleur' genoemd worden. Enkele voorbeelden uit haar tekst waarin ze verwijst naar de website maroc.nl (een Marokkaans-Nederlandse website) 'waar racistische topics aan de orde van de dag zijn', waar mensen zoals zij 'negers' genoemd worden en niet-zwarte Marokkaanse vrouwen die een relatie hebben met een zwarte man (zelfs een vrome moslimman) voor 'negerhoer' uitgemaakt worden.
Dat het op het internet zoeken is naar dit soort getuigenissen kan twee redenen hebben: ofwel doet dit soort racisme zich zelden voor, ofwel rust er een taboe op en zeker op het communiceren hierover. Ik ben geneigd het tweede te denken.
Deze kanttekeningen hebben uiteraard in geen geval de bedoeling racisme, kolonialisme of slavernij te vergoelijken of te minimaliseren. Racisme (bijv. het white supremacy-denken) bestaat en is verwerpelijk. Alleen wil ik erop wijzen dat het antiracismeactivisme verworden is tot een eenzijdig en ongenuanceerd antiwitactivisme. In deze evolutie schuilt geen oplossing voor het probleem van het racisme.
Het identiteitsactivisme waarover Elma Drayer schrijft, doet me terugdenken aan Identiteit van Francis Fukuyama (een boek waarnaar ze ook verwijst). Fukuyama stelt dat er in de voorbije decennia een beweging ontstaan is in de richting van (sub)groepen die pretenderen alleen nog door leden van diezelfde groepen begrepen te worden. Vrouw zijn is zo anders, mannen begrijpen dat niet. Als zwarte ben je mogelijk een afstammeling van een slaaf, 'witte' mensen begrijpen hen niet. De hierboven aangehaalde opmerkingen in het stuk van Sabrine Ingabire zijn hier een duidelijk voorbeeld van. Waar voorheen de nadruk lag op de betrachting van gelijkheid (gelijke rechten, gelijke kansen), willen die groepen nu veeleer een erkenning van hun eigenheid: bijv. een zwarte auteur wordt beter begrepen door een zwarte journalist, alsof inlevingsvermogen niet bestond. Het gevolg op termijn is dat die subgroepen zich steeds meer gaan afzonderen en dat de communicatie tussen verschillende groepen in de hele samenleving onder druk komt te staan. Elma Drayer besluit: 'Identiteitspolitiek is een giffabriekje dat alleen maar méér identiteitspolitiek fabriceert'. Het gevolg is eveneens een maatschappelijke verharding, omdat 'het rechtse kamp van de weeromstuit zich nog steviger vastklampt aan het eigen gelijk'.
Meer van Fons Mariën