In de bijbel is de mens door God geschapen, “als beeld van Ons, op Ons gelijkend” (Genesis 1: 26). Het is een mensbeeld dat inherent is aan de joodse, christelijke en islamitische religies. Maar wie op Wikipedia de lijst van genetische aandoeningen overloopt waardoor diezelfde mens geplaagd wordt, kan niet anders dan vraagtekens plaatsen bij de zelfingenomen omschrijvingen die we voor onszelf bedachten. Hoe kan het dat er baby’s worden geboren met ongeneeslijke aandoeningen? Waarom halen wij amper zeventig of tachtig jaar, terwijl een Mammoetboom, die niet eens weet dat hij bestaat, duizenden jaren oud kan worden? Vóór Darwin in zijn boek Over de oorsprong van soorten (1859) uitlegde hoe evolutie door natuurlijke selectie werkt, konden we over dit alles enkel fantaseren en speculeren. Ons onbegrip bracht prachtige en fascinerende teksten en verhalen voort, die getuigen van ons verbluffende verbeeldingsvermogen, maar betrouwbare inzichten over de fundamentele vragen die we ons over onszelf en de werkelijkheid stellen, kunnen we er niet in vinden.

Maar er is meer. Darwins inzichten, uiteengezet in meerdere meesterwerken, blijven controverse oproepen. Nog steeds verwerpen honderden miljoenen mensen, vooral in christelijke en islamitische landen, de louter feitelijke vaststelling dat de evolutie van soorten, inclusief de mens, zo reëel is als de zwaartekracht en de belastingen. Meer gesofisticeerd is het onbegrip of onbehagen over de werking van natuurlijke selectie. Dit mechanisme, het meest briljante onderdeel van Darwins onderzoek, verklaart waarom alle organismen aanpassingen aan hun omgeving kennen. Het vervangt de nood aan een bovennatuurlijke verklaring voor de belangrijkste eigenschappen van al het levende. Maar het is een blind en doelloos mechanisme. Daardoor is het ook erg contra-intuïtief, hoewel het zeer eenvoudig lijkt. Het brengt op volstrekt ongerichte wijze structuren tot stand die er uitzien alsof ze zijn ontworpen. Een ontelbaar aantal mensen vond en vindt dit onverteerbaar. Meer nog dan de boodschap dat de mens geen gevallen engel maar een geëvolueerde aapachtige is, roept het zinloze karakter van evolutie door selectie weerstand op. Darwin lijkt een uitermate nihilistische visie op het leven en op het menselijk bestaan te hebben neergepend. Daar valt iets voor te zeggen, en Darwin zelf begreep dat als geen ander.

Er is evenwel niks in de evolutietheorie, of in de wetenschappen in het algemeen, dat ons ervan weerhoudt om zelf een zin en betekenis van het leven te bedenken. Ons geëvolueerde brein bezit vermogens die voortkomen uit een volstrekt doelloos proces, maar die het mogelijk maken dat we doelen bedenken die het nihilisme overstijgen. Darwin Day wil ook dit onder de aandacht brengen: we zijn in staat om betrouwbare kennis te verwerven over de meest fundamentele eigenschappen van de kosmos en van onszelf. Het is een wonderlijke vaststelling, dat ons brein, geëvolueerd in functie van overleving en voortplanting, in staat is zijn eigen werking te doorgronden. Kennisverwerving is een van de meest zinvolle bezigheden waaraan we onze beperkte tijd op aarde kunnen besteden. Er schuilt iets diep deprimerend in het besef dat de mensheid een onvoorstelbare hoeveel tijd verspild heeft, en blijft verspillen, aan mythologische en pseudowetenschappelijke fantasieën. De boeken van Darwin, en al het wetenschappelijke werk dat daardoor geïnspireerd is, zijn onvergelijkbaar veel interessanter en boeiender. Ze hebben bovendien het voordeel een grotere kans te hebben om waar te zijn.

Het mag dan commercieel en kitscherig zijn, maar wie op Valentijnsdag een ruiker bloemen aan iemand wil geven, moet dat zeker doen. Maar meer dan dat nog, moet eenieder die van kennis en redelijk denken houdt, vandaag een boek met wetenschappelijke inzichten aan iemand schenken. Ook dit had de wetenschapper en humanist Charles Darwin goed begrepen: morele en maatschappelijke vooruitgang komt nooit voort uit bijgeloof en obscurantisme, maar uit het verkrijgen en verspreiden van heldere en betrouwbare informatie. Anders dan het universum, kijkt uw boekhandel uit naar uw komst.