25 mei 2020
Over de stoïcijnse soberheid
In dit artikel wil ik graag een en ander vertellen over mijn ervaringen met de stoïcijnse filosofie. Een jaar geleden startte ik mijn zoektocht naar het goede leven en ondertussen kan ik spreken over opvallende veranderingen. Zo opvallend dat het mij de moeite lijkt om ze te delen. Mijn verhaal begint bij een begrip uit de psychologie: de hedonische adaptatie.
_Hedonische adaptatie
Het concept werd in de jaren '70 bedacht door twee psychologen en komt op het volgende neer. De hedonische adaptatie is de neiging van de mens om steeds weer terug te keren naar een relatief stabiel geluksniveau (ook wel set-point, of baseline genoemd), ondanks positieve of negatieve ervaringen. De gemiddelde mens, met andere woorden, heeft de neiging om te wennen aan zowel goeie als lastige levenservaringen.
Een klassiek geworden voorbeeld is een studie naar lottowinnaars en mensen met een verlamming. Intuïtief zou je denken dat de lottowinnaars voor de rest van hun dagen 'binnen' zijn en zich verder geen zorgen meer hoeven te maken; en dat de mensen met de verlamming vanaf het krijgen van hun letsel triest door het leven gaan. De twee groepen werden vergeleken met een controlegroep. Men kwam voor beide tot dezelfde conclusie: als er genoeg tijd over gaat, dan went er eigenlijk heel veel. De gemiddelde mens die de lotto wint, wordt zijn fortuin gewoon, net zoals je een nieuw aangekochte smartphone ook gewoon wordt. Wat eerst een object van verlangen was, wordt na een tijdje simpelweg gewoon deel van het decor. Het omgekeerde is ook waar, hoewel dat wat delicater ligt. Het effect van een verlamming zorgt in het begin voor een serieuze dip in het welzijn van een mens, wat allicht geen verrassing is, maar die komt er later weer bovenop.
In de jaren die volgden, werd de stelling verder onderzocht en bijgeschaafd. De conclusie bleef (zij het met een reeks uitzonderingen) vrijwel dezelfde: de affectieve intensiteit neemt na een tijd af bij zowel positieve als negatieve ervaringen.
Dus de meeste mensen zijn behoorlijk veerkrachtig. Dat is goed nieuws, maar op zich is het ook niet zo'n verrassing. De natuurlijke evolutie moet voor de meeste mensen wel een evenwicht gevonden hebben tussen een te grote kwetsbaarheid en rigide onverschrokkenheid. Kun je je het lot van een soort voorstellen die zich enkel maar bezighoudt met het beheersen van emoties? Of wat van een soort die niet opkijkt bij het verdwijnen van zijn kroost? De meest evenwichtige mensen hebben het grootste evolutionair voordeel gehad, en dat effect kunnen we vandaag nog zien.
_Mismatch
Nu moeten we er ook op wijzen dat sommige evolutionaire kenmerken vandaag verouderd zijn. Onze voorouders in de oertijd leefden in een omgeving die bijzonder aansloot bij hun biologische bouw. Die omgeving (de gemiddelde savannekenmerken) is een bijzonder geschikte achtergrond voor de mens als dier. Er zal niet veel overtuigingskracht nodig zijn om duidelijk te maken dat onze huidige context niet zo sterk meer lijkt op een open grasland. In de laatste +/- 12 000 jaar is onze omgeving drastisch veranderd, in het bijzonder door de komst van de landbouw. Dat zorgde voor een kloof, een mismatch, tussen onze omgeving en onze biologie.
Ik geef een concreet voorbeeld. Stel je een stam voor die, na het eten van honingraten, voor eeuwig in gelukzaligheid wil blijven zitten en denkt verder niks nodig te hebben. Die stam is geen lang leven beschoren. De natuurlijke selectie zal er snel een kruis over trekken. Stel je aan de andere kant een stam voor die, in plaats van een eeuwige gelukzaligheid, slechts een korte gelukzaligheid ervaart. Die stam zal dan wel weer gespaard worden door de natuurlijke selectie, want de zoektocht naar de volgende honingraat start snel opnieuw. De neiging om steeds meer te willen, werd in ons geïnstalleerd door de evolutie omdat het meer en succesvoller nageslacht opleverde.
En waar ligt de mismatch vandaag dan? In de vaststelling dat honing nu geen zeldzaamheid meer is. De natuurlijke selectie heeft niet voor een neuropsychologische rem in de mens gezorgd, want tot voor kort is het nooit nodig geweest. Suiker en vet zijn er vandaag in overvloed, hart- en vaatziekten ook.
En waar ligt de mismatch vandaag dan? In de vaststelling dat honing nu geen zeldzaamheid meer is. De natuurlijke selectie heeft niet voor een neuropsychologische rem in de mens gezorgd, want tot voor kort is het nooit nodig geweest. Suiker en vet zijn er vandaag in overvloed, hart- en vaatziekten ook.
Ook hier is opnieuw de hedonische adaptatie te zien. Een enkele keer honing eten, volstaat niet om voor eeuwig verzadigd te zijn. Zowel de oermens, als de hedendaagse mens zal verlangen naar een volgende portie. In de psychologie heet dat 'sensitisatie': het gewoon worden van een aangename prikkel waardoor de prikkel nog meer opgezocht wordt. Suiker en vet zijn er een voorbeeld van. Ik kon ook geld (zie lottowinnaars), een nieuwe smartphone, macht of een nieuwe tv-serie geschreven hebben; om het even wat een instant goed gevoel geeft.
Ik vrees dat we ons in het Westen nogal vaak laten gaan met zo'n genietingen. Iedereen deelt ongetwijfeld de mening dat heroïne een destructief effect heeft op een leven. Maar hoeveel zouden de mening delen dat ook bovenstaande genietingen (geld, macht …) een destructief effect kunnen hebben? Genietingen met een instant resultaat wennen snel, waardoor er snel naar een sterker alternatief wordt gezocht. De Zonnekoning had naar het schijnt een maag die 2,5 keer zo groot was dan de gemiddelde man. Ik ga me niet wagen aan een psychologische analyse, maar ik vermoed dat hij zich meestal miserabel voelde. Ik kan me goed voorstellen dat hij tijdens de bouw van het kasteel van Versailles er toch iets meer van had verwacht. Zo werkt hedonische adaptatie nu eenmaal. De mens is om evolutionaire redenen op veel manieren onverzadigbaar. Is het dan wel verstandig om als individu en als maatschappij ons zo te laten gaan?
Onze vatbaarheid voor dit soort dingen wordt nog eens versterkt door onze westerse cultuur. Hele economieën draaien rond entertainment. Neil Postman schreef daarover in zijn profetisch boekje Amusing ourselves to death. Hij beweert dat de komst van de tv geen goed deed aan de Amerikaanse literaire traditie van de 20e eeuw. Hetzelfde argument kan opgaan voor Europa. Een cultuur die zo bezeten is door entertainment, zal moeite hebben om een zingeving aan te reiken.
_Stoïcisme
Een tijdje terug ging ik op zoek naar alternatieven voor de consumptiecultuur, en botste ik onderweg op het stoïcisme. Het leek me eerst nogal sterk dat een antieke filosofische stroming nu nog relevant kon zijn, 2000 jaar na datum. En toch … Ik heb gemerkt dat de stoïcijnse filosofie een uitstekend kader biedt in het bestrijden van hedendaagse ongemakken die voortkomen uit een evolutionaire mismatch. Het kan dienen als een tegengif, of een psychologisch vaccin.
Zonder veel in detail te treden, wil ik graag even de contouren schetsen van mijn ervaringen. Ik probeerde een jaar in soberheid te leven volgens de principes van de oude stoïcijnen. In plaats van mee te gaan in mijn verlangens – zoals hierboven beschreven –, heb ik geprobeerd ze te beheersen. Voor omstanders leek het wellicht op een zelfkwelling zonder doel of functie, maar weet goed dat dit niet het geval was. Mezelf in 'vrijwillige armoede' zetten, zoals Seneca het ooit noemde, is een paradoxaal onderdeel van mijn zoektocht naar het goede leven.
Ik wist vooraf dat er één iets in het bijzonder erg lastig ging worden: suiker. Als kind kwam ik in de ban van boterhammen met choco, en ik kan je met zekerheid zeggen dat ik mijn toewijding jaren heb volgehouden. Alleen verdween het brood na een tijd, en bleef enkel nog de choco over. Zoals je wel kan verwachten, heb ik me ook schuldig gemaakt aan het verslijten van kilo's chocolade van allerlei aard, wafels, koekjes, Snickers, Marsen, en zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan. Dit patroon heeft zich jarenlang in mijn brein kunnen inslijten, en het is pas nu dat ik er in geslaagd ben het te doorbreken. Vreemd is het. Ik had gedacht dat mijn verlangen naar (kunstmatige) suiker altijd maar zou groeien, maar het is net gekrompen tot wat geruis in de achtergrond. Ik hoor het je al vragen: en waarom dan?
De stoïcijnen konden onmogelijk de echte verklaring kennen, want de evolutietheorie was toen nog niet ontwikkeld. Vandaag kennen we wel de oorzaak, en dat is opnieuw hedonische adaptatie. Hierboven beschreef ik het begrip 'sensitisatie'. Nu is het omgekeerde principe van kracht: desensitisatie, wat het gewoon worden is van een onaangename prikkel. De eerste maanden zonder suiker waren geen pretje. Iedereen die dit probeerde, kan het beamen. En toch, na een tijdje blijft het verlangen uit. Volgens het model van de hedonische adaptatie kom je gewoon weer terecht op de baseline. Ik heb mijn oude geluksniveau terug, en ik ben van mijn suikergewoonte af!
Hetzelfde geldt voor alle andere slechte gewoontes die ik aanpakte. Sinds vorig jaar ben ik flexitariër geworden. Ik mis het niet meer om iedere dag vlees te eten. Ik zit veel meer in de stilte door muziek te laten voor wat het is. Het nieuws volg ik bijna nooit meer (behalve nu, om mee te zijn met de coronamaatregelen). Vreemd is dat opnieuw. Eens we het stoïcijns advies volgen, dan merken we dat onze behoeftes snel vervuld worden. Er is materieel gezien niet zo veel nodig om een goed leven te leiden. De meeste van die dingen zie ik nu als ballast die ik heb afgeworpen.
Er komen nog een paar andere voordelen bij.
Meer van Bram Vanhaesebrouck
- Ik denk dat het cultiveren van zelfcontrole in het Westen een erg zinvolle opdracht is. Zonder bescherming vallen we ten prooi aan onze evolutionaire neigingen en zullen we er moeilijker in slagen om een goed leven te leiden.
- De stoïcijnse filosofie zorgt uiteindelijk voor een veel ruimere comfortzone, als gevolg van desensitisatie. Als je minder nodig hebt, wordt je minder snel van je stuk gebracht. Volgens dezelfde logica is de comfortzone van een uitgesproken hedonist (denk aan de Zonnekoning als extreem voorbeeld) veel kleiner.
- Het overwinnen van een innerlijke weerstand zorgt voor extra zelfvertrouwen. In de primaire teksten spreekt men over het kweken van 'karakter'. In het Vlaams heet dat dan 'het kweken van een ruggengraat'.
- Over het algemeen zijn er veel minder directe genietingen, maar ze maken plaats voor iets dat naar mijn mening veel waardevoller en duurzamer is. Het maakt plaats voor een diepe tevredenheid voor wat hier en nu aanwezig is. 'Hic et nunc!', zeiden de Romeinse stoïcijnen, en ik geef ze nog gelijk ook.