9 februari 2021
Toxische waan sijpelt mijn biotoop binnen
Beste lezer, mag ik u even lastigvallen met een eerder persoonlijke bekommernis. Wees gerust, niet het zoveelste klaaglied over coronamaatregelen, want de meeste mensen zijn er erger aan toe dan ik.
Een giftige stroom van ongenoegens en conflicten loopt door de samenleving en die begint ook mijn biotoop binnen te sijpelen. Een eerie, verlammend gevoel bekruipt me bij een dichterbij komend fenomeen, te dichtbij. Vóór COVID-19 liepen er ook al zeloten rond die allerlei vergezochte onzin in een complot goten om er dan iedereen die het niet horen wilde tegen te beschermen. Vroeger bleef die ongein min of meer beperkt tot de cafétoog, maar 'dankzij' de sociale media heeft nu iedereen een megafoon. Het liet zich voorspellen dat een crisis van de huidige magnitude zich uitstekend zou lenen om al wie in alternatieve feiten gelooft te laten floreren. In andere tijden is het antwoord: ze doen maar. Nu is er voor mij toch nog iets anders aan de hand. Meningsverschillen beginnen verdacht sterk op ethische kwesties te lijken.
Familie heb je, maar vrienden en kennissen kies je gelukkig zelf. Dankzij een lichtjes misantrope selectie en rigoureus schrappen kon ik fier zijn op een beperkte, maar fijne schare mensen die het niet erg vonden om regelmatig mijn pad te kruisen. Het is een heterogeen gezelschap, divers in standpunten, politieke kleur, religieuze overtuiging en zelfs, om in de mode te blijven, huidskleur en gender. Dat levert boeiende, leerzame gesprekken op. Vaak pittig ook, want eensgezindheid moet je niet zoeken in zo'n bont zootje. Zelfs de raarste vogels kwamen echter nooit aandraven met complotonzin.
Een zekere tristesse overvalt me, als ik zie hoe mensen waarvan ik hou en die ik waardeer zich laten meeslepen door hun affecten. Klimaat, migratie of COVID-19, de onderwerpen zijn bekend en deze of gene meningsverschillen hebben altijd bestaan. Dat is het probleem niet, maar hun argumentatie is niet meer op de rede gebaseerd en ze laten hun overtuigingen kleuren door emotionele associaties.
Iemand die ik al jaren ken en bewonder omwille van zijn intelligentie, grossiert nu in complottheorieën. Een andere vriend die altijd in staat was rationeel te denken, heeft nu alle vertrouwen in de wetenschap verloren. Voor een derde is er, ondanks de schrijnende beelden uit de zorg, helemaal niks aan de hand met COVID-19, een overroepen griepje. Sommigen gaan echt ver in hun ontkenning van het zonlicht. Niet in de betekenis dat ik de waarheid ken en zij niet – onze meningsverschillen zorgden nu net voor de 'schwung' in onze gesprekken – maar in het feit dat de rede zoek is en dat ze dat ofwel niet inzien, ofwel niet erg lijken te vinden. Nog enkele stappen verder en ze overwegen een lidkaart van de Flat Earth Society aan te schaffen.
Er is iets anders aan de hand dan een fors meningsverschil: dit gaat over moraal.
Een goede vriend, een deugdzaam en rechtschapen man, antwoordt op mijn verwijzing naar de noodkreet uit de zorgsector: 'ik laat me mijn vrijheid niet afnemen'. Een andere vriend, integer tot en met, roept op tot burgerlijke ongehoorzaamheid omdat rondhangouderen niet meer in groep op hun stadsbank mogen zitten. Hij lijkt niet in te zien dat dat, niet in vorm en hevigheid, maar in wezen hetzelfde is als de oproepen van Nederlandse relschoppers om de avondklok in groep naast zich neer te leggen.
_Wat zijn de achterliggende mechanismen van die waan?
Hoe kan zoiets? Waarschijnlijk uit verderfelijke afgunst heb ik altijd een beaat respect opgebracht voor hoogbegaafde mensen. Ik heb echter ontdekt dat die ook hun meningen laten overwoekeren door affecten en associaties, terwijl ze ruim slim genoeg zijn om beter te weten. En natuurlijk, hoe intelligenter, hoe bedrevener in het rationaliseren achteraf. De verraderlijke truc die je in de war brengt, bestaat erin dat er diep vanbinnen in het labyrint van vergezochte aannames iets zit dat plausibel klinkt. Daarrond wordt dan een narratief geconstrueerd dat moet aantonen hoe een persoon of een instantie middels manipulaties, duistere krachten en beïnvloeding de werkelijkheid kneedt, tot jij als leek onwetend in de val trapt en blindelings meewerkt aan hun perfide verborgen agenda. Je wordt platgeredeneerd met wetenschappelijk klinkende argumenten zonder dat je de competentie of de mogelijkheid hebt om die te verifiëren. Intussen weten we, dankzij de cognitiewetenschappen, dat veel van die complotdenkers oprecht geloven in hetgeen ze verkondigen. Het zijn geen intentionele bedriegers; ze bedriegen ook zichzelf.
Los van het persoonlijke gevoel dat ik het zeer onaangenaam en verwarrend vind dat debatteren met voorheen redelijke mensen zo goed als onmogelijk geworden is, is het ook spijtig dat zinvolle argumenten die het waard zijn te onderzoeken, bedolven raken onder een verbale kakofonie. In onze gesprekken gaat het er dan nog vrij beschaafd aan toe, maar op de sociale media wordt er vaak geroepen op een manier die je aan een cafétoog, uit lijfsbehoud, wel achterwege zou laten.
Hoe werkt zo'n ontsporing? Een fictief voorbeeld ter illustratie.
Viroloog A stelt: de regels moeten langer en strenger aangehouden worden. Viroloog B met een even dik pakket diploma's stelt: neen hoor, dat moet helemaal niet. Probleem, u hebt nul medische, laat staan virologische of epidemiologische opleiding. Daarom: u luistert aandachtig naar hun argumenten, raadpleegt nog wat lectuur en voert hier en daar een gesprek met slimme vrienden. U kijkt ook eens even wat het alwetende Google en het scherpzinnige Facebook ervan vinden, maar intelligent als u bent, laat u zich niet vangen door de onzin die daar frequent verkocht wordt. U laat uw grijze cellen los op al die gegevens en concludeert bijvoorbeeld: Ik denk dat viroloog B gelijk heeft; de redenering gaat ook op als u het omgekeerde denkt. U bent ervan overtuigd dat uw standpunt gebaseerd is op gedegen denkwerk.
_In de val gelokt door ons eigen brein
Helaas … tijdens die denkarbeid heeft uw brein alles weliswaar in overweging genomen, maar uw kijk op de zaak werd sterk gekleurd door elementen die inhoudelijk absoluut niets met de zaak te maken hebben. Die invloed is krachtig en véél sterker dan we willen toegeven, omdat alles zich buiten het zicht van het bewustzijn afspeelt en dus buiten de controle van de ratio. We hebben nauwelijks of helemaal geen weet van die invloeden die subliminaal binnenkomen. Het lijkt een beetje op de truc die goochelaars en illusionisten toepassen; het is verbijsterend wat u allemaal niet gezien hebt. Wat u niet zag – of eigenlijk wel gezien hebt, maar waarvan uw brein 'oordeelde' dat het niet aan uw bewustzijn moest worden aangeboden – zijn bijvoorbeeld variaties op: viroloog A komt arrogant over, de studies van uw zoon lopen averij op door de maatregelen, viroloog B heeft een zachte aangename stem, het schoonheidssalon van uw dochter is al maanden dicht en het water staat haar aan de lippen, viroloog A heeft in een eerder interview een politieke mening verkondigd die niet de uwe is, viroloog B lijkt vaagweg op een goede vriend, een verder neutraal woord maakt een connotatie los enzovoort. Een zeer lange lijst van elementen die over het hoofd gezien worden door dat deel van uw brein dat zich met het denkwerk bezighoudt – terecht eigenlijk, omdat ze er inhoudelijk ook niets mee te maken hebben – maar door andere delen van uw brein via associaties zorgen voor affecten die een voorkeur of afkeer genereren, vaak – in feite, meestal – zonder dat u dat zelf in het vizier hebt. Uw brein zal nu aan cherrypicken doen, werkelijk alles uit de kast halen en er desnoods de meest absurde redeneringen bij betrekken om toch maar te rationaliseren wat een ander deel van uw brein op de achtergrond voor u 'gedacht' heeft. Ook toepasbaar op het klimaat, de migratie of de beste frituur van 't stad.
Dat bestond allemaal al lang voor er sprake was van een pandemie. Zelfhulpboekjes en gelukspsychologen geven adviezen van het type: aanvaard dat de wereld niet perfect volgens jouw plan verloopt. Let it be. Aanvaard dat jij zelf ook niet perfect hoeft te zijn. Het lijkt wel of heel wat mensen dat advies nu uitbreiden naar de moraal en concluderen: ik hoef helemaal niet consequent te zijn; als ik een mening heb zonder dat ik ze kan hardmaken, dan is dat maar zo.
Het is nooit vanzelfsprekend geweest, maar COVID-19 geeft aan het concept 'samen-leven' toch een heel nieuwe dimensie.
En? Bent u er gerust in dat uw standpunten enkel en alleen gevormd worden door uw helder en discursief denkwerk?
Meer van Max Schneider