9 februari 2021
De toekomst herdenken én concreet bijsturen vanuit de multibronnenbenadering van de maatschappij
Voor velen is de maatschappij een amorf, irrationeel gegeven. In deze bijdrage wordt uiteengezet en verdedigd dat er wel degelijk een bepaald patroon of trend in onze maatschappij kan worden onderkend: de multibronnenbenadering van de maatschappij. En na de vaststelling van deze trend is het vervolgens ook mogelijk om de waargenomen maatschappelijke realiteit bij te sturen. Deze bijdrage is verder ook heel actueel, omdat er momenteel een lezingencyclus loopt genaamd 'Onze toekomst herdenken' (2020-2021), georganiseerd door filosofiehuis Het zoekend hert in samenwerking met het Humanistisch Verbond.
In een blog van 8 mei 2020 van Max Schneider van de denktank Kwintessens met als titel 'Over het niet-weten' werd het volgende gesteld: 'Elke oplossing die vertrekt vanuit de rede, zonder dat je erbij vertelt hoe je de boodschap gaat verpakken, zodat ze behapbaar wordt voor de massa, is enkel een denkoefening. Het is enigszins te vergelijken met politici die, spinnend van deugdzaamheid, megafonen dat we iets aan de armoede, de belastingontduiking, de wachtlijsten enz. … moeten doen, zonder planning hoe ze het gaan realiseren, afdwingen, laat staan betalen'. Bijzonder is het woordje 'hoe'. Jean Paul Van Bendegem stelde in een videoboodschap dat het noodzakelijk is 'over de disciplines heen te denken'. Hierna gaat een benadering die dit terdege doet, door inzichten uit meerdere wetenschappen samen te leggen, over deze wetenschappen heen.
Het komt stééds terug: iedereen wil dat er een gefundeerde globale maatschappelijke verandering komt, waardoor de maatschappij ook systemisch robuuster zou worden, maar niemand weet hóé, men is ergens radeloos. Het neoliberaal systeem is ook ergens als een virus, men kan het gewoon niet vatten, grijpen en daardoor kan men het ook niet bijsturen. Zie ook uitgebreid: George Monbiot, The Guardian, 15 april 2016, die nadruk legt op de grote anonimiteit waarin het neoliberalisme zich hult ('Neoliberalism: the ideology at the root of all our problems'). En als men het virus niet kan 'vatten', kan men ook geen vaccin vinden.
Maar zelfs het denken over alle wetenschappen heen alleen volstaat m.i. nog niet: men moet de juiste woorden, de juiste 'taal' vinden om in het 'systeem' 'binnen' te geraken en om het vervolgens ook nog eens te kunnen bijsturen. Een goede 'vorm' geeft én heeft kracht. Gustave Flaubert wist het ook al: 'Une idée n'existe qu'en vertue de sa forme'.
En daarnaast is er ook nog eens immense verbeeldingskracht nodig: 'We gaan im-mens veel verbeelding nodig hebben om de mensheid te redden' (quote uit Marx, door Johan Heldenbergh). Einstein zei het ook al: 'Verbeeldingskracht is belangrijker dan kennis, kennis is beperkt tot alles wat we nu weten en begrijpen, terwijl verbeelding de hele wereld omarmt en alles wat er ooit zal zijn om te begrijpen en te weten'. Verder stelde hij: 'Om de problemen op te lossen, moeten we denken op een andere wijze dan de wijze waarop de problemen zijn ontstaan'. Grensverleggend denken, buiten de huidige denkkaders en ook nog eens systemisch denken zijn belangrijk.
Hierna wordt – heel kort – uiteengezet dat twee krachtige concepten (of vormen) ontstaan uit de (eeuwenoude) verbeeldingskracht van de mens, heel nuttig zouden kunnen zijn om eerst hiermee 'in het systeem binnen te geraken' en dit dan vervolgens bij te sturen, vanuit en met behulp van deze twee vormen: enerzijds het – universele – concept 'vennootschap' en anderzijds het – universele – denksysteem van het 'dubbel boekhouden'. En om dan hierna tot een nieuw duurzaam (denk)systeem te kunnen komen.
De redenering is als volgt. De maatschappij evolueert meer en meer naar een grote kapitalistische vennootschap, waarin enkel financiële winst telt en enkel het financieel kapitaal de macht heeft. Om inzicht in én greep op vennootschappen te krijgen, bestaat er verder het denksysteem en de techniek van het dubbel boekhouden, dat precies ontworpen werd om greep en inzicht te krijgen op grote vennootschappen. Deze techniek werd vijfhonderd jaar geleden uitgevonden door de Venetiaan Pacioli. Dit dubbel boekhouden is verder volgens Rogier De Langhe, economiefilosoof en professor[1], een van de grote stappen in de menselijke beschaving, omdat het boekhouden in staat is om heel veel data te omvatten[2].
Welnu, de inzichten en de verbeeldingskracht van deze 'grote sprong in de menselijke beschaving' kunnen worden 'toegesneden' op de maatschappij, verbeeld en benaderd als vennootschap, en wel als volgt. Het denksysteem van het dubbel boekhouden redeneert in termen van bronnen en bestedingen, en aanwendingen van deze bronnen; de bronnen staan verder rechts in de balans (op passief) en de bestedingen links (op actief).
Als we nu de huidige maatschappij eerst als vennootschap benaderen en vervolgens deze vennootschap van de maatschappij verbeelden vanuit de denkwijze van het dubbel boekhouden (met dus bronnen en bestedingen van deze bronnen), dan zouden we kunnen zeggen dat er eigenlijk actueel, maar één 'bron' telt in onze maatschappij (en alle macht heeft): de bron van het financieel kapitaal, en eigenlijk verder een zuiver boekhoudkundige bron, een creatie van de mens …
Als men nu de maatschappij volledig zou proberen te 'integreren' in het denksysteem van dit dubbel boekhouden (dat geldt voor vennootschappen en redeneert in termen van 'bronnen'), dan kunnen we niet anders dan vaststellen dat er nog andere 'bronnen' in de maatschappij zijn dan 'financieel kapitaal'. Inderdaad, er zijn de bronnen van de mens en de natuur. De mens is bron van: arbeid, data, kennis, sociaal kapitaal en welzijn. De natuur is bron van leven, schone lucht en schoon water, waardevolle biologische diversiteit … Ook zij zijn heel belangrijk voor de maatschappij, eigenlijk levensbelangrijk. Er wordt aldus gekomen tot de zogenaamde 'driebronnenbenadering' (of multibronnenbenadering) van de maatschappij, met als drie grote bronnen: financieel kapitaal, mens en natuur. In de plaats van de huidige 'monobronmaatschappij' (of monokapitaalmaatschappij) wordt een multibronnenmaatschappij gesteld, een maatschappij waarin nog andere machtsbronnen dan financieel kapitaal systemisch macht en impact hebben en op die wijze een systemisch tegengewicht vormen voor het voormelde financiële kapitaal.
Dat deze benadering vrij goed zit, kan worden aangetoond door wat hierna volgt. Ze is niet alleen een heel goed analysemiddel, want het zijn immers stééds deze drie bronnen die met elkaar in conflict zijn, conflicten die maar niet opgelost raken. Ook zijn er conflicten in deze bronnen. Deze benadering vormt ook een bron voor een toekomstideaal, waarbij er gesteld wordt dat deze drie bronnen (mens, natuur en financieel kapitaal) elkaar moeten respecteren en met elkaar in evenwicht moeten zijn, een beetje vergelijkbaar met de huidige scheiding der machten. Inderdaad, er zijn sedert het bedenken van de scheiding der machten nog andere grote 'machten' bijgekomen, vooral dus de macht van het financieel kapitaal die 'in toom' moet worden gehouden.
Vanuit deze benadering kan duurzaam handelen heel precies gedefinieerd worden: het is dan handelen waarbij de drie voormelde grote bronnen niet worden aangetast, zodat zij onaangetast kunnen worden doorgegeven aan toekomstige generaties (intergenerationaliteit). En ook het te bereiken doel binnen de transitie kan hieruit afgeleid en afgelijnd worden: van de huidige zuiver kapitalistische maatschappij (waarin maar één bron de macht heeft, de monobronmaatschappij) evolueren naar een duurzame, sociale en coöperatieve samenleving, een samenleving waarin niet langer enkel de bron van het financieel kapitaal de macht heeft, maar waarin ook de twee andere bronnen, menselijk kapitaal en natuurlijk kapitaal systemische macht hebben: de multibronnenmaatschappij. Een maatschappij waarin de macht en impact van deze twee andere grote vormen van kapitaal systemisch zijn verankerd, als tegengewicht voor het thans alles overheersende financieel kapitaal.
Deze benadering zou best verankerd kunnen worden in – op te maken – 'statuten' voor deze nieuwe vennootschap van de maatschappij. Statuten zijn werkingsregels voor vennootschappen. Men zou kunnen spreken van 'rules of association for the sustainable multi-sources society'. In deze statuten zouden het voormelde doel, maar ook grondregels en krachtige hefbomen (of bouwstenen) kunnen verankerd worden om dit doel te bereiken. Deze grondregels en hefbomen kunnen omzeggens alle worden afgeleid uit het concept vennootschap en het denksysteem van het dubbel boekhouden. Aldus zou als grondregel kunnen gelden transparantie en duurzaamheid; beide kunnen worden gelinkt aan het dubbel boekhouden. En o.a. als een van de hefbomen zou naar voor geschoven kunnen worden het duurzaam, sociaal en coöperatief 'aandeel', de 'Share of Society', letterlijk het aandeel van de maatschappij, afgekort als 'SoS'. Dit (multifunctioneel) aandeel zou voor de burger o.a. een stemaandeel kunnen zijn, naast zijn huidige stem. Dit aandeel zou verder zeker in het bezit moeten zijn van economische agenten/vennootschappen; het zou aldus de grondslag kunnen vormen om een zogenaamd 'ethisch kapitalisme' af te dwingen. Dit alles moet verder worden aangevuld met nog een aantal krachtige andere hefbomen; de mogelijke concrete toepassingen ervan op het terrein groeien verder iedere dag aan. De cirkel is rond. Alle voormelde elementen worden opgenomen en verbeeld in het logo (zie hieronder), dat hierna wordt toegelicht.
(lees verder onder de afbeelding)
(lees verder onder de afbeelding)
Logo multibronnenmaatschappij (foto © Lieven Nollet)
Het logo is gebaseerd op de symboliek en verbeeldingskracht van het dubbel boekhouden, dat heel belangrijk is in het veranderingsverhaal. Bij de samenstelling en opbouw ervan heeft elke lijn, streepje en kruisje zijn eigen, bijzondere betekenis.
Om te starten wordt gebruikgemaakt van een typische vorm afkomstig uit dit dubbel boekhouden, namelijk de boekhoudkundige balans. Een balans staat voor evenwicht. De balans heeft de vorm van een 'T'. Het logo vertrekt vanuit deze 'T'. Rechts van deze 'T' staan de bronnen (passief), links van deze 'T' (actief) staan de bestedingen van deze bronnen.
Voor de drie voormelde grote maatschappelijke (kracht)bronnen mens, natuur en financieel kapitaal worden er drie kruisjes geplaatst, aan de rechterkant van de 'T', bij de bronnen dus.
De bronnen staan normaal, boekhoudkundig, in de rechterkant van de 'T'-rekening. Nu worden de bronnen vermeld op de lijn waar ook de naam staat van de vennootschap … zij moeten als grote bronnen van de maatschappij als het ware met elkaar dialogeren om te komen tot een duurzaam maatschappelijk evenwicht. De bronnen worden als het ware uit het zuiver economische, heersende model van het dubbel boekhouden 'gelicht' en staan er nu boven.
Dit geheel wordt dan vervolgens volledig omcirkeld: de cirkel wordt aangewend om uit te drukken dat het zou aangewezen zijn de driebronnenbenadering overal te volgen. De cirkel kan ook het symbool zijn voor de overheid, die de drie bronnen bij elkaar moet houden, in evenwicht moet houden, zodat ze niet tegen elkaar revolteren.
En als dit allemaal zou gebeuren, dan wordt aan de voet/punt van de 'T' een gebogen streep getrokken. Hierna ontstaat een figuurtje dat lacht en waarvan de ogen twinkelen … een lachend figuurtje, dat plots 'tot leven' komt!
De multibronnenbenadering biedt zoveel mogelijkheden omdat zij rechtstreeks naar de drie grote bronnen van de huidige maatschappij gaat. 'We moeten terug naar de bron', schreef de journaliste B. Delvaux (Le Soir) eerder (DM, 04/02/2017). En verder: 'Wie de bron beheerst, beheerst de stroom', luidt een oud gezegde. De benadering van de maatschappij als een vennootschap met drie grote bronnen (financieel, menselijk en natuurlijk kapitaal) is een heel bijzonder blikpunt: het biedt niet alleen een andere manier van systemisch omvattend kijken en analyseren van de realiteit van de huidige geglobaliseerde maatschappij, maar zou ook de basis kunnen vormen van een heel andere manier van denken én handelen om de waargenomen realiteit te kunnen bijsturen. Vanuit de multibronnenbenadering lijkt er dus wel degelijk een maakbare realiteit voor te liggen, tot zelfs een nieuwe rechtsorde.
Op het grafschrift van Karl Marx staat trouwens het volgende: 'De filosofen hebben altijd de realiteit geanalyseerd, maar zij zijn er nooit in geslaagd deze realiteit bij te sturen'. Met en vanuit de multibronnenbenadering/theorie en samen met de Verklaring van 30 november 2019 (zie hierna) lijkt dit echter mogelijk te zijn.
(lees verder onder de afbeelding)
(lees verder onder de afbeelding)
Verklaring van 30 november 2019. Krijtlijnen voor een leefbare wereld
Met bovenstaande tekst werkt Hans Vanhaesebroeck de eerste pijler of krijtlijn van deze 'Verklaring van 30 november 2019' uit: 'De economie wordt terug ten dienste gesteld van mens en natuur, met een boekhouding waarin de bescherming van mens en natuur verankerd wordt'.
_Naschrift
De benadering verbindt op zich heel veel benaderingen. Zo ook bv. de benadering van David Korten (°1937). David Korten wees reeds lang geleden op de macht van bedrijven, die hij 'the modern versions of empire' noemt. Hij publiceerde in die zin: When Corporations Rule the World (1995 en 2001).
In de hierboven toegelichte multibronnenbenadering van de maatschappij wordt er nog een stap verdergegaan: hier wordt namelijk gesteld dat de hele maatschappij één groot kapitalistisch bedrijf of vennootschap is geworden; en vervolgens dat dat 'bedrijf' verder best zou worden omgevormd naar een duurzame, coöperatieve vennootschap en wel van binnenuit, vanuit het echte hart van het systeem ('trying to change things from within').
Korten stelde ten slotte het volgende in een publicatie in 1995:
'When we limit ourselves to fragmented approaches of dealing with systemic problems, it is not surprising that our solutions prove inadequate. If our species is to survive the predicament we have created for ourselves, we must develop a capacity for whole-systems thought and action.’ (eigen cursivering)
(vrij vertaald):
'Als we ons beperken tot gefragmenteerde benaderingen van het omgaan met systemische problemen, is het niet verwonderlijk dat onze oplossingen ontoereikend zijn. Als onze soort de situatie die we voor onszelf hebben gecreëerd wil overleven, moeten we een vermogen ontwikkelen voor gedachte en actie van hele systemen.'
'When we limit ourselves to fragmented approaches of dealing with systemic problems, it is not surprising that our solutions prove inadequate. If our species is to survive the predicament we have created for ourselves, we must develop a capacity for whole-systems thought and action.’ (eigen cursivering)
(vrij vertaald):
'Als we ons beperken tot gefragmenteerde benaderingen van het omgaan met systemische problemen, is het niet verwonderlijk dat onze oplossingen ontoereikend zijn. Als onze soort de situatie die we voor onszelf hebben gecreëerd wil overleven, moeten we een vermogen ontwikkelen voor gedachte en actie van hele systemen.'
Wij denken dat de multibronnenbenadering het kenmerk heeft dat in het voormelde citaat onderstreept werd.
_Noten
- R. De Langhe, in De Morgen, Zeno, 08/04/2017, "De traditionele politicus wordt irrelevanter met de dag", pagina 60.
- De naleving van het dubbel boekhouden is verder ook heel belangrijk omdat dit kan leiden tot rampen op maatschappelijk vlak. Zo lagen boekhoudkundige uitschuivers of fraudes aan de basis van maatschappelijke rampen (toetreding van Griekenland tot de EU werd mogelijk gemaakt door boekhoudkundige trucs; daarnaast o.a. het ENRON-schandaal).