Kwintessens
Geschreven door Johan Braeckman
  • 8135 keer bekeken
  • minuten leestijd
  • Reacties

19 februari 2021 Beste Ronald
Veel dank voor je brief. Je hebt het uitvoerig over Michel de Montaigne, de zestiende-eeuwse humanist en essayist die vooral zichzelf onder de loep legt. Volgens sommigen is hij daarom geen goede humanist, wegens niet sociaal genoeg. Er valt daar wel iets voor te zeggen. Hij was tenslotte nog maar 37 jaar toen hij zich uit het publieke leven terugtrok om in zijn kasteel te zitten lezen en schrijven. Ik denk dat de jaren die volgden niet toevallig de gelukkigste uit zijn leven waren, tot hij last van nierstenen kreeg, een zeer onprettige kwaal waar hij nooit meer van afgeraakte. Tegenover zijn min of meer asociaal gedrag staat natuurlijk dat hij ons die kloeke collectie essays naliet, die tot op heden voor velen inspirerend zijn. Ik blader er geregeld in, en las ook met veel plezier de boeken van Alexander Roose ('De vrolijke wijsheid. Zoeken, denken en leven met Michel De Montaigne') en van Sarah Bakewell ('Hoe te leven. Een leven van Montaigne in één vraag en twintig pogingen tot een antwoord'). En ik bedenk me nu dat het 37 van toen misschien overeenkomt met het 57 van nu.
Een van de hoofdstukken in Bakewells boek heeft als titel Lees veel, vergeet het meeste wat je leest en wees traag van geest. Dat spreekt mij wel aan. Ik heb dat hoofdstuk recent nog eens herlezen, want natuurlijk was ik grotendeels vergeten waarover het gaat. Het gaat onder meer over Montaignes liefde voor klassieke auteurs, typisch voor de humanisten uit de renaissance. Een van zijn lievelingsboeken, als kind reeds, was Metamorfosen van Ovidius. Het gaat over gedaanteverwisselingen van goden, mensen en dieren. Zo is er een jager die in een hert verandert, waarna zijn eigen jachthonden hem achtervolgen. Een koning en een koningin veranderen in twee bergen. Wonderlijke verhalen, die de menselijke fascinatie uitdrukken voor iets diep mysterieus: de transformatie van levensvormen. Mensen zijn wellicht al zeer lang vertrouwd met de verandering van een rups in een pop en vervolgens een vlinder. Uit een ei komt een kuiken, een zaadje kan uitgroeien tot een gigantische boom. Het vond al snel zijn weg naar de fictie, ik denk bijvoorbeeld aan de intrigerende afbeelding die men Le sorcier noemt, in de Grotte des Trois-Frères in Frankrijk. De Tovenaar werd ongeveer dertienduizend jaar geleden gecreëerd. Over zijn betekenis speculeert men nog steeds, maar dat het een wezen is met deels menselijke en deels dierlijke kenmerken, is duidelijk. Is het een sjamaan? Verandert de mens in een dier, of omgekeerd? Het is moeilijk te zeggen. Theriantropen, wezens die half dier, half mens zijn, duiken overigens vrijwel overal ter wereld op.
Vandaag heeft men het over shapeshifting, al bestaat er ook het Nederlandse woord gedaanteverwisseling voor. Het gaat over dramatische veranderingen, bijvoorbeeld van een mens in een weerwolf, of in een vampier of een ander monster. Een kind dat volwassen wordt, transformeert ook, maar blijft binnen een en dezelfde soort. Bij Ovidius gaan de veranderingen over de soortgrenzen heen, net zoals in vele middeleeuwse legendes. En natuurlijk in Kafka's verhaal over Gregor Samsa, die ontwaakt als een insect.
Ik denk niet dat Montaigne ooit dacht dat Ovidius de realiteit beschreef, maar dat is lang niet bij iedereen duidelijk. In de middeleeuwen hechtten ongetwijfeld veel mensen geloof aan de verhalen van mensen die in weerwolven veranderen, of duivelse gedaantes aannemen. En in onze tijd is er het fenomeen David Icke (°1952), de Britse complotdenker die in een reeks boeken en YouTube-filmpjes beweert dat de belangrijkste politici van de voorbije honderd jaar, van Winston Churchill tot Bill Clinton, geen mensen maar reptilians zijn; reptielachtige aliens die zich normaliter ergens in het sterrenbeeld Draco thuishouden. Ik bespaar je de verdere details, maar een en ander heeft ook te maken met de Illuminati, Koningin Beatrix, vampirisme en ritueel misbruik van kinderen. Hij sleurt er zelfs Kris Kristofferson bij, wat ik hem nooit zal vergeven. Die David Icke is knettergek, hoor ik je denken tot hier, en er valt iets voor te zeggen. Maar zijn YouTube-lezingen worden makkelijk meer dan een miljoen keer bekeken. Dat leert ons toch iets over de interesses van een heleboel mensen, niet?
Je vraagt je ondertussen wellicht af wat dit alles met Montaigne te maken heeft? Toegegeven, niet veel, toch niet rechtstreeks, maar ik kan niet verhelpen dat ik een link zie tussen zijn voorliefde voor Ovidius' Metamorfosen enerzijds, en zijn inzicht in de ontwikkeling van de renaissancemens anderzijds. Montaigne begreep als geen ander dat de tijden veranderden in de eeuw waarin hij leefde. Die renaissancemens stelde heel andere vragen dan de middeleeuwer (een begrip dat hij zelf natuurlijk niet kende). Wat is de mens, wat kan hij weten, welke banden dient hij met het verleden te behouden, en welke door te knippen? Die nieuwe mens, waarvan Montaigne zelf het meest sprekende voorbeeld was, deed aan introspectie en analyse van zichzelf. Hij was niet langer gefocust op zijn relatie met God, ook al bleef hij erin geloven. De renaissancemens begreep, zoals Herakleitos in de Oudheid, dat alles veranderlijk is, niet in het minst de mens zelf. Dat leidde onvermijdelijk tot scepticisme: we kunnen niet eens de waarheid over onszelf te weten komen. Maar dat scepticisme en relativisme was ook een verademing: weg van de absolute zekerheden en van religieuze dogma's. De eeuw van de Aufklärung was nog ver weg, maar je ziet haar lichtjes al schijnen tussen de regels in Montaignes Essays.
Ik wou je ook nog een en ander vertellen over de andere schrijvers en boeken waar hij van hield, zoals Lucretius (De rerum natura) en Plutarchus (Parallelle Levens), maar ik ga dat opsparen voor een andere keer, ik ben anders weer te uitvoerig. En wellicht weet je dat allemaal al. Maar toch dit: Montaigne hield ervan om een beetje te bladeren in een boek, hier en daar iets te lezen, het weer weg te leggen, een tijdje te vergeten, tot het soms toevallig opnieuw zijn pad kruist. Ik heb het gevoel dat jij jezelf daar kan in herkennen. Ik ga afsluiten met een citaat uit het boek van Sarah Bakewell, dat iets zegt over de waardering van Montaigne voor Plutarchus: "Als Plutarchus ons wil vertellen dat het geheim van een goed leven is het beste van iedere situatie te maken, doet hij dat door het verhaal te vertellen van een man die een steen naar zijn hond gooide, hem miste en in plaats daarvan zijn stiefmoeder raakte, en uitriep: 'Dat is ook niet slecht!'"
Ook al ben ik sterk gekant tegen het gooien van stenen naar honden en stiefmoeders, het advies dat uit de anekdote naar voren komt, bevalt me wel.
Hou je goed, ik heb een paar Orvals klaarstaan voor de eerstvolgende keer dat we elkaar weer kunnen ontmoeten. En nog een zeer gelukkige verjaardag! (Ik kreeg een herinnering van Facebook.)

(foto bovenaan © Gwenny Cooman)
Kwintessens
Voormalig hoogleraar wijsbegeerte, auteur en lid van de humanistische denktank Kwintessens
_Johan Braeckman -
Meer van Johan Braeckman

_Recent nieuws

Bekijk alle nieuwe berichten

_Populair nieuws

Bekijk meer populair nieuws