20 juli 2021
De politiek en haar uitvoerders
In de blog 'Wat zou Hannah Arendt vandaag zeggen over democratie?' hebben we beschreven hoe onze democratie vandaag werkt, en hoe het komt dat velen de perceptie hebben dat ze niet, of althans slecht werkt. Maar er is nog een ander element dat de werking van onze democratie determineert, en dat we daar niet vermeld hebben, dat zijn de uitvoerders van de beslissingen van de overheden.
Beslissingen: we bedoelen de wetten en decreten die de parlementen stemmen, koninklijke besluiten van de regering, beslissingen van gemeentelijke burgemeester, schepenen en gemeenteraden, van de provinciale deputaties en provincieraden. Al deze beleidsmaatregelen worden wel beslist, maar niet uitgevoerd door deze verkozen organen. Als een minister beslist een nieuwe autostrade aan te leggen, wordt dat niet door de minister uitgevoerd, en ook niet door zijn rechtstreekse medewerkers, noch door de parlementsleden die de begroting hebben goedgekeurd. In dat voorbeeld gaat de opdracht naar de ambtenaren van openbare werken, die een gedetailleerd lastenboek opstellen, en dan zoeken naar een of meerdere bouwbedrijven die finaal de werken uitvoeren. Vaak gaan deze bouwbedrijven het werk toewijzen aan onderaannemers en leveranciers die dikwijls in het buitenland gelegen zijn. Soms moeten ook terreinen worden aangekocht of onteigend, zodat talrijke private eigenaars erbij betrokken worden. Indien bezwaar wordt aangetekend door burgers, bedrijven of gemeenten tegen een van de vele stappen van een simpele beleidsbeslissing, kunnen een of meer stappen voor de rechtbank komen. Daar treden opnieuw andere instanties en wetgeving op, zonder dat de minister die de beslissing oorspronkelijk genomen heeft er nog aan te pas komt.
Hoeveel telt dan nog de mening, wens en keuze van de kiezers die voor die minister hebben gestemd – of mogelijk tegen gestemd? –, en voor de begroting?
Hoeveel telt dan nog de mening, wens en keuze van de kiezers die voor die minister hebben gestemd – of mogelijk tegen gestemd? –, en voor de begroting?
Vandaag wordt de uitvoering van beleid toegewezen aan agentschappen van de overheden, die zichzelf besturen, en vaak de uitvoering (gedeeltelijk) overdragen aan bedrijven uit de private sector. Zo gaan alle financiële operaties langs banken; dat zijn alle winstgevende privébedrijven die geheimhouding hanteren. Alle belastingontwijkingen en ook misdaadgeld passeren langs banken, al hebben die wettelijk de verplichting om de wetten toe te passen.
_Wat drijft de uitvoerders?
De uitvoerders hebben niet steeds oneerlijke bedoelingen, maar ze passen wel hun eigen visie toe die geen link heeft met de kiezers die de verkiezingen gewonnen hebben, of wat de leden van de regeringspartijen wensen. Wel spelen de financiële mogelijkheden een doorslaggevende rol: in het onderwijs, in de gezondheidssector, de ziekenhuizen, de ziekteverzekering, het leger, justitie, de veiligheidsdiensten: alle maatregelen moeten ondergeschikt blijven aan de beschikbare gelden en personeel. Vanzelfsprekend moeten en worden er keuzen gemaakt: wat krijgt voorrang, en wat moet wachten op 'betere tijden'? Dergelijke keuzen kwamen bijvoorbeeld aan het licht bij de verzorging van COVID-patiënten. Deze keuzen werden gemaakt, niet door politici en verkozenen, maar door experten of technici in de branche, ethische comités, verenigingen van artsen, directies van woonzorgcentra en ziekenhuizen.
Recent zie ik hoe ook het groenbeleid is overgedragen aan agentschappen en vzw's, idem voor het drinkwaterbeleid, en natuurlijk de energievoorziening: de tijd dat gemeenten hun eigen elektriciteits- en warmtecentrale bezaten, is lang voorbij: ze is grotendeels in handen van buitenlandse multinationals. Het kappen van bossen of bomen langs wegen en in de steden gebeurt niet door een schepen of minister, maar door bedrijven uitgerust met machines en personeel; ze sturen achteraf wel hun facturen naar een overheidsambtenaar die ze door de minister of schepen doet ondertekenen. De uitbesteding aan commerciële ondernemingen introduceert de financiële drijfveer: hoe meer werk, hoe beter.
We hebben nog niet vermeld dat zich bij de uitvoerders nu en dan overtreders of zelfs misdadigers bevinden die zich door geld laten omkopen.
_Meer concrete voorbeelden: onderwijs, bpost
Het is al generaties lang dat de onderwijsnetten – het gemeenschapsonderwijs, het stedelijk, het provinciaal en sedert altijd het vrije, katholieke net, grotendeels hun organisatie en inhoud zelf bepalen en niet de minister of schepen: ze hebben hun eigen agentschappen en bestuursorganen, ofschoon de financiering in hoofdzaak van de overheden komt. Deze laatste beslissen wél over de weddeschalen van het personeel én over de kredieten, zodat meteen de mogelijkheden van het onderwijs beperkt zijn – tenzij er alternatieve geldbronnen en onroerende bezittingen zijn, wat het geval is in het katholieke net, en nu ook in (sommige) islamscholen. De Vlaamse overheid heeft zichzelf ook de eindtermen toegeëigend, en dat is dan ook een bron van conflicten; zowel met de organiserende instanties als met (de vakbonden van) de leerkrachten, de inspecties, de schoolhoofden. Schoolboeken en werkboeken worden opgesteld door commerciële uitgeverijen. Maar voor de zwakke plekken waarover regelmatig geklaagd wordt door ouders, door Vlaamse en internationale experten: wie is er aansprakelijk voor, wie kan er iets aan veranderen, en hoe? Vandaag heeft men al berekend dat er duizenden leerkrachten tekort zullen zijn. De kiezer heeft dat alles zeker niet zo bedoeld.
De Belgische post, vroeger de nationale PTT, is al lang een autonoom bedrijf met een eigen raad van bestuur, en een beursnotering. De reorganisatie/afslanking in de voorbije decennia stuitte op langdurig vakbondsprotest. Maar nu is het de CEO die moest ontslagen worden (met premie!) en in de VS aangeklaagd wordt. Allemaal de schuld van de ministers?
_Wegenaanleg, PFOS
Zijn het de arbeiders (misschien gedetacheerden uit Oost-Europa!)? Zijn het de technisch tekenaars, de architecten, de bouwondernemers? Niet – denk ik toch – de minister of schepen, die fietspaden regelmatig onderbreken met drempels en greppels? Wie erover rijdt aan hoge snelheid en met harde banden, heeft de keuze tussen springen met zijn/haar voorwiel (ik kan dat, u ook?), of een lichte hersenschudding. Maar anderzijds moeten we de uitbreiding van fietsostrades langs spoorwegen en waterwegen bewonderen, toch een voorbeeld van gehouden verkiezingsbeloften.
Over de autowegen in ons land is al veel geklaagd; u kent de uitspraak dat de automobilist met de ogen toe voelt wanneer hij/zij de grens oversteekt. Zopas berichtten de media uitvoerig over de ondergelopen baanvakken tijdens een regenbui, en de files die zulks veroorzaakt. Ik maakte dat al mee in de VS in de jaren '70: tot mijn verbijstering waren er zelfs auto's die stilvielen door kortsluiting. De ingenieurs en technici die de aanleg van autostrades tekenen, houden blijkbaar geen rekening met de wijdverspreide verharding die insijpeling afremt, en zeker niet met de klimaatverandering.
De Oosterweel verbinding is een voorbeeld van inspraak van de burgers (stRaten-generaal en andere), die de diverse plannen van de politici en hun agentschap (BAM) verwierpen. Maar nu de graafwerken eindelijk begonnen zijn, komt de besmetting met industriële chemicaliën aan de oppervlakte, figuurlijk en letterlijk. Die vervuiling en de productie van de stoffen zijn geen uitvoering van een politieke beslissing, maar een voorbeeld van de grote (negatieve) impact die de private, winstgevende bedrijven kunnen hebben op de samenleving. De felle discussies dezer dagen handelen over het verwittigen van de omwonenden (en verderaf wonenden indien bijvoorbeeld de voedselketen en het drinkwater vervuild zouden zijn) en over wie de opkuis moet betalen, en de gezondheidskosten die later nog zullen gelinkt worden aan de giftige stoffen. Vandaag is plots iedereen akkoord dat de overheden aansprakelijk zijn om de problemen aan te pakken. De kiezers, dat is duidelijk, wisten van niets, en zullen pas later de politici doen boeten. Maar moesten ministers, schepenen, burgemeesters de scheikundige analyses uitvoeren en beslissen wat precies te vertellen aan de burgers? Deze technische taken en gezondheidsmaatregelen worden gedelegeerd aan experten en agentschappen, in dit geval onder meer aan de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij OVAM. Deze neemt echter (in 2017) zelf geen initiatief, zegt bestuurder Henny De Baets, en adviseert een initiatief ook niet aan de politici en aan BAM (Lantis), onder meer wegens te weinig gegevens, en onzekerheid over de norm van de gevaarlijke concentratie.
Dit was, zegt topvrouw De Baets, een ministeriële beslissing.
Bij OVAM lijken ze niets geweten te hebben van de publicaties door onderzoekers van de UAntwerpen over talrijke metingen bij dieren.
Dit was, zegt topvrouw De Baets, een ministeriële beslissing.
Bij OVAM lijken ze niets geweten te hebben van de publicaties door onderzoekers van de UAntwerpen over talrijke metingen bij dieren.
De recentste "grap" in dit verhaal is de mededeling door het federaal voedselagentschap FAVV dat de in Zwijndrecht gemeten PFOS-concentraties niet gevaarlijk zijn – bewering gebaseerd op oude normen die 238 maal hoger liggen dan de huidige Europese toegelaten waarden. Er zijn meer dan duizend ambtenaren bij het FAVV; de leden van het wetenschappelijk comité worden aangesteld door het ministerie van Landbouw, wat waarschijnlijk de prioriteiten beïnvloedt van deze ambtenaren. Ook in het verleden was er kritiek op het FAVV over de trage reactie op vleesfraude en in de fipronilbesmetting bij kippen. Het FAVV werd opgericht ten gevolge van de dioxinecrisis die, na het ontslag van ministers Pixten en Colla, ook tot een grondige verschuiving in de daaropvolgende verkiezingsuitslag en coalitievorming leidde.
_Arbeidsbemiddeling
Het groot aantal werklozen vormt een blijvend probleem in onze democratie, maar tegelijk zijn er ook veel vacatures die bedrijven en overheden niet tijdig ingevuld krijgen. Deze situatie is geen opzettelijke beslissing van de overheden, aan wie dat nochtans nu en dan verweten wordt. Al generaties lang hebben de regeringen dit vraagstuk opgedragen aan de VDAB, de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling, vroeger een federale (Belgische) dienst. Jaarlijks verbruikt de VDAB bijna een miljard overheidsgelden; er werken meer dan 5000 ambtenaren (DS 2 juli). Meerdere regeringen beslisten over "activering" van werklozen, controles op hun zoekgedrag, gaande tot schrapping van werklozensteun, en de verplichting jobs te aanvaarden. Werkloos zijn is een full-time job geworden. Ook zijn er stages, opleidingscursussen, en behoud van uitkering tijdens drie jaar studie voor knelpuntberoepen zoals verplegenden.
Maar noch de werkloosheid, noch de vacatures geraken opgelost. Bij wie wel werk heeft, neemt het aantal gevallen van burn-out toe, en ook de reële arbeidsduur. Zopas schreef het Rekenhof in zijn rapport dat de VDAB zowat een derde van zijn budget uitbesteedt aan andere organisaties/bedrijven. En dat ze de doelgroepen en klanten niet bereikt.
Maar noch de werkloosheid, noch de vacatures geraken opgelost. Bij wie wel werk heeft, neemt het aantal gevallen van burn-out toe, en ook de reële arbeidsduur. Zopas schreef het Rekenhof in zijn rapport dat de VDAB zowat een derde van zijn budget uitbesteedt aan andere organisaties/bedrijven. En dat ze de doelgroepen en klanten niet bereikt.
_De 'toeslagenaffaire' in Nederland
Ze leidde tot het ontslag van de regering-Rutte, en later tot het ontslag van volksvertegenwoordiger Pieter Omtzigt uit de regeringspartij CDA (Christelijk Democratisch Appel).
Omtzigt bracht dat schandelijk misgedrag van ambtenaren in de openbaarheid. Gezinnen werden verplicht door de belastingdienst een toeslag (kindergeld) die ze onterecht zouden ontvangen hebben, terug te betalen – met boetes. Het ging om bedragen tot 60 000 euro; gezinnen werden in de armoede geduwd en verloren alle bezittingen. Vragen om hun dossier te mogen inkijken, werden beantwoord met pakken papier waarvan grote delen zwart waren gemaakt. Recent kwam aan het licht dat in 2017 een intern rapport van de belastingdienst zelf in detail de fouten en onwettigheid van de opeisingen aantoonde, maar het rapport werd niet openbaar gemaakt en er werd geen rekening mee gehouden door de ambtenaren. De ministers werden niet ingelicht, integendeel werd een dubbel systeem van verslagen ingevoerd: documenten die wel verspreid mochten worden, en andere die geheim moesten blijven. Het parlement trad niet op, want het werd niet ingelicht, zelfs voorgelogen. De media lieten zich gebruiken om een onjuiste voorstelling te geven, van misbruiken door Oost-Europeanen. Ambtenaren zouden dossiers hebben geopend op basis van buitenlandse namen.
Op dit ogenblik zijn vele gezinnen nog niet terugbetaald. Er zijn nog geen verantwoordelijken gesanctioneerd, wel nam de Nederlandse regering ontslag.
_Veiligheidsdiensten en Jürgen Conings
Dat een geradicaliseerde militair officieel toegang kreeg tot het depot van zware wapens, is uiteraard een dysfunctie die niet door een minister beslist is. Meerdere personen binnen het leger hebben niet gesignaleerd dat Conings op de OCAD-lijst van gevaarlijke personen stond; maar ook werd het leger zelf niet tijdig ingelicht door andere diensten. Het is een helder voorbeeld van hoe uitvoerders een levensgevaarlijke situatie tot stand brengen zonder daarvoor de opdracht te hebben gekregen. Natuurlijk wordt nu ook gezocht naar verklaringen hiervoor. Het Comité I voor de inlichtingendiensten heeft zopas zijn verslag uitgebracht aan de parlementaire commissie. Er lekte onder meer uit dat de veiligheidsdienst van het leger, ADIV-SGRS, sterk onderbemand is, en ook een groot personeelsverloop kent en een tekort aan competentie. De voorzitter van Comité I, jurist Verge Lipszcyk, zei onlangs op de RTBF dat ook de Veiligheid van de Staat al jaren onderbemand is, en daardoor niet opgewassen tegen buitenlandse spionage.
Nu zijn deze toestanden van onderfinanciering en -bestaffing beslist door achtereenvolgende ministers en parlementaire meerderheden: immers, deze stellen jaarlijks de begrotingen op. Besparingen bij de overheden zijn decennialang de ideologie geweest van de meeste politieke partijen, hierin opgejut en gesteund door media, veel economisten, het bedrijfsleven, de Europese verdragen en de Europese ambtenaren, het IMF, de OECD. Echter, de nadelige gevolgen voor de werking en kwaliteit van al de openbare diensten hebben ze nooit in hun programma geschreven (de vakbonden hebben er wel tegen geprotesteerd). Het is te vrezen dat alle verantwoordelijken nu de andere kant op kijken, of zeggen dat het nooit hun intentie geweest is. Het is wel een echte mislukking van onze democratie.
Meer van Frank Roels