29 juli 2021
Tweede brief van Johan Braeckman aan Hans Van Dyck
Beste Hans
Hartelijk dank voor je antwoord op mijn brief.
Je bevestigt mijn ongerustheid over de achteruitgang van het insectenbestand, zonder dat je klinkt als een doemdenker. Integendeel, je geeft ook aan dat we het roer kunnen omgooien. De mens bezit onmiskenbaar het talent om zichzelf in nesten te werken, maar evenzeer kunnen we onze intelligentie gebruiken om oplossingen te bedenken en uit te voeren. Je verwijst naar de grote afstand die er bestaat tussen onderzoekers in de humanities enerzijds, en die in de natuurwetenschappen anderzijds. Suggereer je hiermee dat die beruchte 'kloof tussen twee culturen', zoals de Engelse wetenschapper en schrijver C.P. Snow (1905-1980) het uitdrukte, het lastiger maakt om tot oplossingen te komen voor de grote uitdagingen waarvoor we staan?
Zelf ben ik daar in elk geval van overtuigd. Problemen zoals de klimaatopwarming, migratie, oorlog, waterschaarste en armoede, om maar enkele van de meest prangende te noemen, zijn niet louter technisch, waarmee ik bedoel: er is niet enkel natuurwetenschappelijke kennis nodig om ze op te lossen. Er zitten ook culturele, psychologische, economische, ideologische en politieke aspecten aan vast. Vanzelfsprekend moeten we ze wetenschappelijk zo grondig mogelijk bestuderen en er betrouwbare kennis over verwerven, maar daar begint het pas. Wetenschap moet niet enkel de geesten, maar ook de harten veroveren. Daar is meer voor nodig dan enkel rationaliteit en feitelijke kennis. Er is ook behoefte aan verhalen die inspelen op emoties en zingeving, op waarden en betrokkenheid. Verhalen die ons empathisch maken, die ons vermogen tot solidariteit en altruïsme aanspreken. Verhalen die vertrouwen scheppen.
Alle grote problemen zijn samenhangend. Er is een verband tussen klimaatopwarming, armoede, geweld en migratie, bijvoorbeeld. De illusie dat de echte miserie zich ver van ons bed afspeelt, mogen we sinds de rampzalige overstromingen in eigen land en de buurlanden ook opbergen. De klimaatverandering zorgt op vele plaatsen voor waterschaarste, op andere dan weer voor dramatische wateroverlast. Er is ruim voldoende kennis hierover. Klimatologen, meteorologen, hydrologen, wetenschappers met expertise over verwoestijning, biodiversiteit, extinctie van soorten en ga zo maar door: ze leggen ons al decennia uit wat er allemaal bijdraagt tot de problematiek, en alle afgeleiden ervan. De puzzelstukjes vallen meer en meer samen. Er is nog een harde kern van ontkenners, maar wetenschappelijk maken die al lang geen enkele indruk meer.
De kennis is er. Ze is wetenschappelijk correct, betrouwbaar, objectief. De vraag is: wat vangen we ermee aan? Zijn we in staat om er naar te handelen? En op basis van welke normen en waarden? Welk moreel kompas hanteren we? Een verstokte roker kent de wetenschappelijke gegevens over het verband tussen roken en allerlei aandoeningen. Hij kan ze minimaliseren of relativeren, of zichzelf wijsmaken dat hij aan de goede kant van de statistieken zit. Misschien hoor je hem zeggen dat correlatie niet hetzelfde is als een oorzakelijk verband, dat soort dingen. Maar zelfs hij is in staat om zijn zelfbedrog te doorzien. Hij weet dat hij op langere termijn zijn levenskwaliteit sterk vermindert. Maar die kennis weegt niet genoeg door om zijn gedrag te veranderen. Ik weet dat de verslavingsproblematiek hierin een rol speelt, het maakt het extra moeilijk. Maar we kunnen op zijn minst de metafoor zinvol gebruiken: steeds meer mensen wereldwijd zijn afhankelijk van olie en andere energiebronnen, van grondstoffen allerlei, van vlees en andere dierlijke producten, van snelle vervoersmiddelen zoals auto's, van communicatietechnologie en ga zo maar door. Tieners zonder toegang tot internet, vertonen na een dag reeds afkickverschijnselen.
Niet alles daarvan draagt bij tot de klimaatopwarming of tot andere globale problemen. Maar veel ervan wel. Kunnen we dat afbouwen of heroriënteren? Allerlei zaken gaan de goede kant op, wereldwijd. Daar hadden we het al over. Er is steeds minder analfabetisme, meisjes gaan langer naar school en krijgen gemiddeld genomen minder kinderen, en we slagen er alsmaar beter in om ziekten als malaria te bestrijden. Maar er zijn nu honderden miljoenen mensen meer dan pakweg twintig jaar geleden die een auto willen en dagelijks vlees willen eten, zie onder meer China. De onmiskenbare toename van de welvaart en levenskwaliteit heeft een donkere keerzijde. Die nadelen neemt men erbij. Ze passen in het verhaal van de vaart der volkeren, van vrijheid en vooruitgang, van status, van de symboliek van het consumentisme; van, zoals Thorstein Veblen het uitdrukte, conspicuous consumption, opzichtige verspilzucht. We wensen niet enkel te slagen in het leven, we willen dat ook aan anderen tonen. En niet alleen in het Westen. Sinds 2009 zijn er nergens meer auto's verkocht dan in China, elk jaar opnieuw. Elektrische en hybride wagens zitten ook daar in de lift, maar ze vormen een kleine minderheid van de verkoop. De populairste wagens zijn de Sports Utility Vehicles, de SUV's, die het meest belastend zijn voor het milieu.
Daartegenover moet een ander verhaal staan. Of beter: vele verhalen. Het is geen goed idee om ons tot één verhaal of tot één boek te beperken. We willen verhalen waarin we met rolmodellen resoneren die ons een ander waardepatroon voorhouden. Verhalen die een alternatief bieden voor de dominante economische logica, die waarden als verantwoordelijkheid en duurzaamheid beklemtonen. Verhalen die ons ertoe aanzetten om een boom te planten, ook al zijn we al dood voor hij schaduw biedt. Verhalen die ons een meer authentieke zingeving bieden, die ons inspireren om enkele stenen te verleggen, in plaats van ze in een kluis te verstoppen. Verhalen die illustreren dat er alternatieven zijn voor de gelijkschakeling van een geslaagd leven met financieel en economisch succes. Is het niet bij uitstek de taak van de humanities, van schrijvers, filosofen en kunstenaars, om hiervoor te zorgen?
Verhalenvertellers aller landen, verenigt u!
Meer van Johan Braeckman