22 september 2021
Stemmen en stappen
Een tijd geleden werd ik wakker met de vermetele ingeving om aan een langgestrafte gedetineerde eens te vragen wat er allemaal was veranderd gedurende al die jaren. Hij had er dertig herfsten, winters en lentes en negenentwintig zomers op zitten. Ongeveer evenveel als ik dienstjaren op mijn teller had. Ik had er mijn tijd voor uitgetrokken en ik had een notaboekje bij.
Stiekem hoopte ik dat de penitentiaire hervormingen waar ik me zo voor had uitgesloofd, de scherpste kantjes van het vernietigende gevangenisregime hadden afgevijld. Leefbaarheid, kansen. Dat waren de woorden die ik hoopte te kunnen noteren.
'Eerlijk?', zei hij. 'Voor mij is er niets veranderd. We zitten nu alleen een stuk langer en we weten veel minder dan vroeger wanneer we zullen vrijkomen.'
Dat was het dan. De rest, zei hij, hing samen met wie op zijn sectie kwam wonen en met wie er die dag op dienst was. 'Aan de stemmen en de stappen weet ik welk rapportbriefje ik best morgen afgeef in plaats van vandaag. Aan de muziek die door de gangen hangt, weet ik wie het moeilijk heeft en aangezien alle dagen hier vierentwintig uur tellen, weet ik meestal ook waarom.'
Toen ik hem in de plaats dan maar vroeg naar de voortgang in zijn eigen reclasseringsplan, vroeg hij me weer. 'Eerlijk?' 'Liefst', zei ik hem. 'Wel, eerlijk duurt eigenlijk het langst', zei hij. 'Het langst. Daarom vraag ik het liever eerst. Want daarom zit ik al vijftien jaar over mijn VI-datum. Ik had beter verteld wat ze van me wilden horen.'
Sinds die dag wijd ik me nog met evenveel ijver aan de implementatie van de zoveelste circulaire. Aan de volgende poging om de rechtspositie gestalte te geven in een instituut dat bij de eerste oogopslag duidelijk maakt wie de lakens uitdeelt en wie de kaars uitblaast.
Tussen de bespreking van de dossiers en de rapporten door probeer ik zoiets als smalltalk of luister ik naar de laatste roddel, de laatste mop of farce. Om het dikke eiwit van het gevangenisleven en -werk op te kloppen tot iets luchtiger schuim. Maar op het einde van de dag valt dat schuim toch even zwaar op een gevoelige lever.
Dan ontvang ik bij wijze van afleiding nog een student die een proef of een thesis wil maken over weer een ander aspect van de detentiebeleving, waar ik zelf niet zou opgekomen zijn. Het is altijd goed de jeugd geïnteresseerd te weten in ons zware onderwerp. Meestal zijn ze aangestoken door een of andere triller of serie. 'Ik ben altijd al geïntrigeerd geweest door gedetineerden', zeggen ze dan. Maar de toekomst ligt bij de jeugd. Dus ontvang ik hen met graagte en wijd hen in. Ik vraag hen de groeten over te maken aan Sonja. Ze fronsen dan. 'Professor Snacken', zeg ik.
Bij het naar buiten gaan, passeer ik in de nieuwe afdeling Beperkte Detentie. Ze is ondergebracht in een voormalige ambtswoning, net buiten de muren. Iemand is er al voor de tweede week ziek thuis en de administratie ruikt onheil. Plantrekkerij of nog iets erger. Ik steek de keukendeur open en tref de man in kwestie aan het kookfornuis. In zijn trainingspak. Op sloffen. Thuis. Hij maakt mosselen klaar. Hij begroet me met een schuine blik. 'Ik ben op het werk van een trap gevallen’, zegt hij. 'De dokter zegt dat ik moet rusten.' Hij kan met moeite zijn hoofd bewegen. 'Zijn er al beelden van gemaakt?', vraag ik. 'Dat vond de dokter blijkbaar niet nodig.'
Van plantrekkerij geen sprake. Van lekkere mosselgeur des te meer. Het doet me deugd iemand die zijn straf uitzit in zijn waardigheid aan te treffen. Geen twintig centimeter staal. Geen chef die op knopjes drukt om toegang te verschaffen. Een gewone keukendeur. Een gedekte tafel. Een andere mens.
Het zal misschien allemaal nog veel te weinig zijn, maar met minder dan zo'n paradigmashift kunnen we het niet meer stellen. Het 'Huis BD' is maar een flauwe voorafspiegeling. Maar het is het beeld dat telt. Waarom geen huis in plaats van een gevangenis? Waarom geen mens in plaats van een gedetineerde?
Op stemmen en stappen moeten leven. Dat is toch niet waar we heil van kunnen blijven verwachten, denk ik.
Is een normale omgeving niet noodzakelijk om de mensen echt te ontmoeten? Eerlijk te ontmoeten? Begint de veelgeprezen normalisering van het gevangenisleven niet met een normale huiselijke omgeving? Een man met een mosselpot? We hebben toch niet voor niets Marcel Broodthaers een prominente plaats in ons kunstpatrimonium gegeven?
If we can reimagine the entire history of Arts, why shouldn't we be able to reimagine the small penitentiary world?
Ik wandel na de zogenaamde medische check-up naar buiten, langs de haag, in de richting van de Schelde. Twee andere bewoners van het 'Huis BD' rijden met de fiets gezwind de oprit van de gevangenis in. Ze groeten me vriendelijk. Ik kijk instinctief op mijn uurwerk. Ze zijn mooi op tijd. Ach, ik ben een telg uit een lange, wantrouwige penitentiaire traditie. Ik hoop nog altijd een van de laatsten te zijn. Maar ik weet alvast wie vanavond mosselen mee zal eten. Ik hoop dat het voor hen ook een verrassing is.
En ik hoop dat de masters en doctorandi binnen dertig jaar niet hetzelfde antwoord krijgen als ik. Dat er niets veranderd is. Anders schrijven ze nog maar eens een thesis over de gevangenis. Maar blijft ons echte notaboekje leeg.
Deze tekst werd uitgesproken op de emeritaatsviering van prof. Sonja Snacken (VUB) op 17 september jl. Sonja Snacken was gewoon hoogleraar in de Criminologie. In al haar onderzoek hanteerde ze de mensenrechten als uitgangspunt en als ijkingsinstrument. Zij spendeerde een groot deel van haar loopbaan aan het onderzoek van de kritische pentitentiaire situatie in België.
Hans Claus is gevangenisdirecteur en pleitbezorger voor de padadigmashift van gevangenis naar kleinschalige en maatschappelijk vervlochten detentiehuizen. Het werk van vzw de Huizen en de Europese beweging RESCALED zette politieke actie in die zin, in gang.
Meer van Hans Claus
Hans Claus is gevangenisdirecteur en pleitbezorger voor de padadigmashift van gevangenis naar kleinschalige en maatschappelijk vervlochten detentiehuizen. Het werk van vzw de Huizen en de Europese beweging RESCALED zette politieke actie in die zin, in gang.