27 oktober 2021
Digitale soberheid
De bekende futuroloog Alvin Toffler beschreef in de jaren '70 al dat er 'te veel verandering in te weinig tijd komt'. Na de industriële revolutie zou er een nieuw tijdperk komen: het informatietijdperk, waar elektronische toestellen ingenesteld geraken in het dagelijks leven. En in dat tijdperk komt er een buitengewoon grote hoeveelheid informatie op de mens af. Hoe we verondersteld zijn hier verstandig mee om te gaan, is niet altijd duidelijk, zeker met de wetenschap dat een mensenbrein de laatste 20 000 jaar wellicht nog niet veel veranderd is. Dezelfde neurologische kwetsbaarheden zijn nog steeds intact, de omgeving daarentegen is veel veranderd. Of anders gezegd: we leven met ons prehistorische brein in een hightechwereld.
_Afleiding
In het boek The Distracted Mind beschrijft Adam Gazzaley hoe de mens vatbaar is voor afleiding. Van nature zijn we zo, omdat het ons duizenden jaren geleden hielp om te overleven in de wildernis. In een oerwoud was je maar beter een beetje afgeleid wanneer er een twijgje kraakte in je omgeving, ook al was het vals alarm. Want het is beter om een paar keer voorbarig te vluchten, dan om te sterven in de klauwen van een leeuw. De mogelijkheid tot afleiding hielp ons dus om te overleven. Dit neurologische mechanisme kreeg miljoenen jaren de kans om zich te ontwikkelen in een waaier van biotopen. Perfect is het niet, maar het werkte duidelijk goed genoeg.
Sinds de komst van het internet, smartphones en sociale media wordt dit mechanisme op elke mogelijke manier uitgedaagd. Deze fenomenen zijn erg recent. Zo recent zelfs dat er nog niet erg veel onderzoek naar is gebeurd. Wel is geweten dat er nu erg veel informatie circuleert in het dagelijks leven, veel meer dan in de prehistorie. De ontwikkeling van het schrift bracht daar enige verandering in, de uitvinding van de boekdrukkunst nog meer. Maar het is pas door de opkomst van radio, televisie, computers en het internet dat zich een informatie-explosie voordoet. Deze berg van informatie heeft ongetwijfeld een impact op ons brein, omdat evolutie ons niet voorbereid heeft op het verwerken van zoveel informatie. Psycholoog en socioloog Herbert Simon beschrijft het als volgt:
'What information consumes is rather obvious: it consumes the attention of its recipients. Hence a wealth of information creates a poverty of attention, and a need to allocate that attention efficiently among the overabundance of information sources that might consume it.'
De stortvloed aan informatie verteert onze begrensde hoeveelheid aandacht. Het is dus van groot belang om je aandacht zorgvuldig te besteden. Maar dat wordt steeds moeilijker omdat de prikkels 'interessanter' worden gemaakt. Technologiegiganten spelen daar slim op in door meldingen (notifications) te laten opvallen. Er zit een bepaalde entertainmentfactor in die het leuk maakt om bijvoorbeeld sociale media te gebruiken. Door de consequente stroom van kleine dopaminehits is het soms moeilijk om geconcentreerd te blijven. Hoe kan een mens zich nog vervelen als er zoveel leuks te zien valt?
_Het belang van verveling
Verveling wordt met uitsterven bedreigd. En tegelijkertijd is ook de gevoeligheid daaraan groter geworden. Voor beide standpunten valt er wel iets te zeggen. Het is erg moeilijk om verveeld te zijn wanneer je de mogelijkheid hebt om (legaal of illegaal) naar bijna iedere film te kijken die ooit werd gemaakt. Mocht dat niet genoeg zijn, dan is er nog altijd al onze favoriete muziek, die ieder moment van de dag beschikbaar is, non-stop. Entertainment sluipt zo vaak onopgemerkt het leven binnen, waardoor de nood voor 'groter en meer' steeds sterker wordt. Het wordt lastiger om een leven te leiden zonder voortdurend entertainment. Door het proces van 'hedonische adaptatie' went ieder mens aan een genotsprikkel. In de psychologie heet dit 'sensitisatie'. Wat eerst vernieuwend en fris was, is vandaag banaal. Verveling heeft dus een ambivalente positie gekregen. Door een overdaad aan informatie en entertainment is het bijna nergens meer te vinden, tot wanneer het internet uitvalt. Dan wordt duidelijk hoe groot de kwetsbaarheid en afhankelijkheid daarvan is.
De techgiganten spelen slim in op deze kwetsbaarheid. Het is geen overstatement om te zeggen dat hun businessmodel gebaseerd is op de kwetsbaarheden van ons brein. YouTube (net zoals Netflix) heeft een 'autoplay-functie'. Als je daar niks aan doet, kan je in principe dagen blijven zitten. Dit soort frictieloos entertainment vind ik alarmerend, omdat de comfortzone steeds kleiner wordt. Wat vandaag voldoende was, is morgen te weinig. Als de tolerantie voor verveling daalt, dan daalt de weerstand die je kan bieden ook.
_Wat valt hier aan te doen?
Ik geef kort een paar adviezen mee uit het boek The Distracted Mind, samen met mijn eigen ervaringen.
Wat mij het meest hielp, is het verminderen van de toegankelijkheid. Het installeren van een 'siteblocker' werkte voor mij het best. Het verminderen van de toegankelijkheid helpt om ook het verlangen te verminderen. Sommige sites verdienen het om verbannen te worden. Ik denk in de eerste plaats aan 9GAG. Sinds ik BlockSite gebruik, is mijn verlangen om naar 9GAG te kijken bijna herleid tot nul.
Andere tijdvretende sites zijn dan wel weer functioneel, bijvoorbeeld YouTube, maar enkel op voorwaarde dat er een begrenzing op zit. Op dit moment schrijf ik op voorhand op wat ik zal zoeken op YouTube, in plaats van doelloos rond te surfen. Dit alleen al heeft mijn digitaal welzijn sterk verhoogd. Het doorbreekt een constante stroom van verleidingen en geeft je meer richting in je leven. Het uitschakelen van de autoplay-functie op YouTube werkt om dezelfde reden ook goed. Als je zelf kiest om naar een volgende aflevering te kijken, dan is het tenminste jij die de keuze maakt in plaats van het bedrijf.
Een andere praktische oplossing vond ik in het begrenzen van mijn laptoptijd. Mijn laptopbatterij gaat ongeveer twee uur mee zonder stekker. Als de batterij plat is, dan is het tijd om iets anders te doen. Om te voorkomen dat ik gemakzuchtig word en gewoon de stekker weer insteek, leg ik de oplader ver weg. Het verminderen van de toegankelijkheid werkt ook op die manier.
Tot slot nog een woord over meditatie. Door heel wat technologische veranderingen is de gemiddelde aandachtsspanne een stuk korter geworden. Meditatie is daar een soort tegengif voor. De meeste meditatieoefeningen zijn op zichzelf oefeningen in concentratie. Wat zich hier en nu aandient, wordt louter geobserveerd, of het nu spannend is of niet. Op die manier word je getraind om je langer te concentreren. Na verloop van tijd draai je de hedonische adaptatie om en word je ingeënt tegen toekomstige verveling.
Dit soort strategieën hielpen mij om op een gezonde manier te navigeren doorheen de digitale wereld. Laat je eigen mentaal welzijn niet afhangen van het businessmodel van de technologiereuzen. Kies ervoor om jezelf vorm te geven: een sculptuur in vivo. Want als wij het niet doen, dan doen zij het in onze plaats.
Meer van Bram Vanhaesebrouck