6 januari 2022
Fake news: een kwestie van lichtgelovigheid?
Donald Trump, de voormalige president van de Verenigde Staten, gebruikte te pas en te onpas de term 'fake news' om negatieve berichtgeving over hemzelf en zijn beleid te 'counteren'. Geen slechte techniek, als je argumenten niet deugen en het merendeel van je fans je hoe dan ook lijkt te geloven. Het is diep ironisch dat uit studies blijkt dat Trump zelf de grootste verspreider van 'fake news' was, tijdens zijn regeerperiode.
Zo overtuigde hij blijkbaar tientallen miljoenen mensen dat hij meer stemmen behaalde dan Joe Biden. Naar eigen zeggen had Trump niet verloren; de verkiezingen waren 'gestolen'. Voor wie niet valt voor dit soort manifeste leugens, is het verbijsterend dat anderen er wel geloof aan hechten. Het lijkt zo doorzichtig, absurd zelfs. Hoe kunnen zoveel mensen zich dit soort onzin laten wijsmaken?
De meest voorkomende antwoorden hierop verwijzen naar desinformatie, gebrekkig onderwijs, groepsdruk, kuddegedrag, cognitieve dissonantie en andere psychosociale en maatschappelijke factoren, maar even vaak vallen woorden zoals domheid, naïviteit en lichtgelovigheid. Trump-stemmers zijn niet al te snugger, zo luidt het. Je kan ze vrijwel alles wijsmaken. Ze volgen blindelings de grote leider, zonder zelfstandig na te denken.
Voor wie de grootspraak van Trump doorzag, klinkt dat zinvol. Je hebt nu eenmaal verstandige en onverstandige mensen. Een relatief kleine groep denkt kritisch na, de meerderheid valt voor propaganda, pseudowetenschap en ander fake news. Alle verstandige mensen weten dat de meeste mensen niet erg slim zijn. Hoe kunnen we anders de enorme hoeveelheid onzin verklaren waarin zovelen geloven, van antivaxers over creationisten tot flat earth believers, en zoveel meer?
_Domheid: een lastig begrip
Maar uitleggen wat domheid precies is, blijkt nog niet zo eenvoudig. Volgens de Nederlandse schrijver Matthijs Van Boxsel is elke mens er vatbaar voor, hoe intelligent men ook is. Niemand zou slim genoeg zijn om de eigen domheid te begrijpen. Hoe we dat laatste kunnen achterhalen, weet ik niet. Maar als het waar is, toont het aan dat we tenminste intelligent genoeg zijn om dát te weten. Hoe dan ook verdedigen ook verstandige mensen vaak irrationele opvattingen, denk aan de zogenaamde Nobel disease, ook wel nobelitis genoemd. De term verwijst naar nobelprijswinnaars die wetenschappelijk onhoudbare ideeën verdedigen. Om maar één voorbeeld te geven: de Amerikaan Kary Mullis (1944-2019), die in 1993 de nobelprijs scheikunde won voor de ontwikkeling van de PCR-test, verwierp dat het hiv-virus aids veroorzaakt. Evenmin aanvaardde hij de menselijke rol in de klimaatopwarming, maar hij geloofde wel in astrologie. We kunnen Kary Mullis bezwaarlijk dom noemen. Veeleer gebruikte hij soms zijn intelligentie om onhoudbare opvattingen te rationaliseren. Wie zeer dwaze of onwetenschappelijke ideeën verdedigt, noemt Matthijs van Boxsel een morosoof, een waanwijze. Hij geeft in zijn boeken vele voorbeelden, zoals de Nederlander Klaas Dijkstra, die ervan overtuigd was dat de aarde plat is. Maar Kary Mullis is geen morosoof, ook al zat hij er wat sommige kwesties betreft mijlenver naast. Echte morosofen winnen geen nobelprijzen.
De Oostenrijkse auteur Robert Musil hield in 1937 een redevoering Über die Dummheit, waarin hij domheid niet definieert als een gebrek aan intelligentie, maar, zo schrijft van Boxsel, 'als een gebrek aan gevoel, stijl, humor'. (2016, pag. 21). Dat strookt wel met de persoonlijkheid van Donald Trump, en misschien ook met die van zijn meest loyale aanhangers. Hier dringt zich meteen een andere vraag op: hoe kan iemand die zich voortdurend als een ongelikte beer gedraagt, zo op handen worden gedragen, door miljoenen mensen? Ook hier zal verwijzen naar domheid niet als antwoord volstaan.
_Lichtgelovig of kritisch?
Terug naar de hoofdvraag: hoe is het mogelijk dat zovelen zo kwetsbaar zijn om het ongeloofwaardige, vaak zelfs het absurde, als zoete koek te slikken? Of is de vraag verkeerd gesteld? De Franse onderzoeker Hugo Mercier beweert in zijn boek Not Born Yesterday (2020) dat dit inderdaad het geval is. Mensen, aldus Mercier, zijn helemaal niet lichtgelovig. Integendeel, we zijn behoorlijk kritisch en doen ons uiterste best om betrouwbare van valse informatie te onderscheiden. We geloven in onwetenschappelijke en irrationale denkbeelden – of we doen alsof dat het geval is – omdat het ons iets oplevert, of uit angst voor bestraffing bijvoorbeeld. Zo waren, anders dan wat men gangbaar denkt, de Duitsers helemaal niet het slachtoffer van de propaganda van de nazi's, volgens Mercier. Massabeïnvloeding werkt domweg niet, net omdat mensen niet lichtgelovig zijn. De retoriek van de nazi's sloeg aan bij diegenen die reeds antisemitisch waren of andere vooroordelen hadden, nog vóór de nazi's aan de macht kwamen. We zijn niet lichtgelovig, maar zoeken wel bevestiging van wat we reeds denken te weten.
Een andere factor waar Mercier naar verwijst, komt erop neer dat ondeugdelijke opinies zich enten op geëvolueerde intuïties. Zo kunnen we begrijpen dat er nog steeds flat earthers zijn, omdat het intuïtief ergens steek houdt: de aarde ziet er immers plat uit en de gedachte dat ze bolvormig is, is net zelf contra-intuïtief. (Australiërs hangen niet met hun hoofd naar beneden.)
Ook andere auteurs verwijzen naar de manier waarop onze intuïties een beeld creëren van wat meer of minder waarschijnlijk is, om het ontstaan en de verspreiding van pseudowetenschap en fake news te begrijpen. De Britse psycholoog Rob Brotherton legt in zijn boek Bad News. Why We Fall for Fake News (2020) helder uit dat we vooral alert zijn voor valse informatie die intuïtief aannemelijk is, maar die tegelijkertijd verrassend klinkt. In de woorden van de onderzoekers waarop hij zich baseert, in het bijzonder de religiewetenschapper Pascal Boyer: minimaal contra-intuïtieve ideeën zijn het meest aantrekkelijk. Ze zijn verrassend genoeg om op te vallen, maar niet zo absurd dat we ze onmiddellijk verwerpen. We gaan er relatief makkelijk in mee en verspreiden ze ook spontaan verder. Daarom blijven verhalen over wenende Mariabeelden, monsters in het meer en behekste huizen populair, ook al zit er geen greintje waarheid in. Het monster van Loch Ness zou kunnen bestaan, het is intuïtief niet onmiddellijk surrealistisch. Maar de stelling dat het monster reëel is, valt ook voldoende buiten ons gangbare referentiekader, zodat het verrassend is. Mocht het wat minder contra-intuïtief zijn, dan was het niet interessant. Denk bijvoorbeeld aan een krantenkop zoals 'grote vis gevangen in Loch Ness'. Maar méér is ook niet goed. Niemand valt voor breaking news zoals 'exclusief interview van onze reporter te plekke met het monster van Loch Ness'. Dat het monster kan praten is zodanig verrassend, dat het niet geloofwaardig meer is.
_De reptielmensen van David Icke
Hiermee is het laatste woord uiteraard niet gezegd. Hugo Mercier noch Rob Brotherton lijken me een afdoende verklaring te geven voor het geloof in extreme absurditeiten, zoals de stelling dat wereldleiders en beroemdheden zoals de Britse koningin Elizabeth, Barack Obama en George Bush geen mensen zijn, maar buitenaardse reptielen in een menselijke gedaante. De reptielen zijn shapeshifters (ze zijn in staat om van gedaante te wisselen), ze eisen mensenoffers en streven de absolute wereldmacht na. De theorie is naar voren gebracht door de voormalige voetballer en gewezen Britse BBC-sportjournalist en presentator David Icke (°1952), in het bijzonder in zijn bestseller The Biggest Secret (1999), en daarna nog in een hele reeks andere boeken. Ickes facebookpagina en Youtube-kanaal zijn verwijderd omdat hij valse informatie verspreidt, maar dit programma (deel 1 en deel 2) geeft een goed idee van zijn denkbeelden.
Naast de reptielmensen, sleurt hij er ook de Illuminati, de Rothschilds, de Bilderbergers, de Wereldbank, de Verenigde Naties en allerlei andere vaste ingrediënten van het moderne complotdenken bij. Het hangt allemaal met elkaar samen en als je de stippen verbindt, zie je het gruwelijke patroon. Toch volgens David Icke.
Knettergek? In een zekere zin wel. Maar Icke zelf is niet noodzakelijk gek, net zomin als zijn talloze aanhangers. Een survey uit 2013 stelde vast dat twaalf miljoen Amerikanen aangaven te geloven dat de reptielmensen in het geheim de overheid controleren.
Het is moeilijk om te weten te komen in hoeverre al die mensen de beweringen van Icke echt geloven. Complottheorieën zijn moderne mythologieën, vol vreemde wezens, duistere krachten en bijzondere gebeurtenissen. Dacht men in prewetenschappelijke tijden dat mythologieën letterlijk waar zijn? Wellicht niet iedereen en niet altijd, maar velen ongetwijfeld wel. Tenslotte zijn er tot op de dag van vandaag tientallen miljoenen mensen die het boek Genesis letterlijk nemen, net zoals een ontelbaar aantal moslims in de letterlijkheid van Koranische verhalen gelooft.
Het is lastig om te weten te komen hoeveel boeken David Icke ondertussen verkocht, maar het zijn er in elk geval veel: de schattingen gaan van honderdduizenden tot meerdere miljoenen. Ze zijn vertaald in meer dan tien talen. Miljoenen mensen bekeken zijn YouTube-filmpjes (toen het nog kon) en hij geeft lezingen voor duizenden mensen, die hem steevast luid aanmoedigen en toejuichen. Zijn beweringen zijn nochtans niet minimaal contra-intuïtief. Het woord maximaal lijkt hier eerder gepast.
Hugo Mercier beweert dat het de aanhangers van de platte-aardetheorie zelf enorm zou verbazen, mochten ze naar de rand van de aardeschijf wandelen en daar met eigen ogen de vermeende muur van ijs zouden zien (hun interpretatie van de Noord- en Zuidpool). Het zou kunnen, maar het lijkt me verre van zeker. Stel dat David Icke een autopsie op een wereldleider mag uitvoeren en er blijkt onmiskenbaar een echt reptiel in het lichaam te huizen, zou hij verrast zijn? Of zou hij op een ambigue manier blij en tevreden zijn, omdat de feiten hem eindelijk en ontegensprekelijk gelijk geven, hoe angstaanjagend ze ook mogen zijn?
Bij gebrek aan reptielmensen zullen we het nooit te weten komen. En misschien maar goed ook.
_Literatuur
- Boyer, Pascal: Religion Explained. The Human Instincts that Fashion Gods, Spirits and Ancestors (Vintage Publishing, 2002)
- Brotherton, Rob: Bad News. Why We Fall for Fake News (Bloomsbury, 2020)
- Icke, David: The Biggest Secret. The Book That Will Change The World (David Icke Books, tweede editie, 1999)
- Mercier, Hugo: Not Born Yesterday. The Science of Who We Trust (Princeton University Press, 2020)
- Van Boxsel, Matthijs: De draagbare encyclopedie van de domheid (Querido, 2016). Zie ook meerdere andere boeken hierover van dezelfde auteur.
(foto bovenaan © Gwenny Cooman)
Meer van Johan Braeckman