Het einde van de 19e eeuw werd gekenmerkt door blind geweld. Aanslagen op gekroonde hoofden en staatslieden waren bijna dagelijkse kost. Zelfs Koning Leopold II was het doelwit van een klungelige aanslag. De sociale omwenteling ging wellicht niet snel genoeg en het ongeduld om de ideale wereld te realiseren groeide. De anarchist wilde dit met geweld bespoedigen. Hij werd weleens getypeerd als een ongeduldige socialist. De overheid reageerde met harde repressie. In Spanje wachtten hen de wurgpaal of het vuurpeloton, in Frankrijk de guillotine of de strafkolonie.

“Onze” anarchisten waren braver. Het zwaartepunt van de Belgische anarchistische beweging situeert zich in het Brusselse. Doorgaans waren het jongeren uit de gegoede burgerij, het waren lieden van stand. Men kan hen omschrijven als “salon-anarchisten”. Ze gingen zelden over tot de daad. Ze kwamen niet op straat, namen geen deel aan betogingen of stakingen, pleegden geen aanslagen en maakten geen bommen. Ze beperkten zich tot talrijke geschriften, die opgenomen werden in door hen gestichte tijdschriften die doorgaans een kort leven beschoren waren. Niet dat de titels niet veelbelovend waren: Opstanding, Ontwaking, L’ Anarchie, Les Temps Nouveaux, La Foi Nouvelle, La Société Nouvelle, L’ Humanité Nouvelle, Alvoorder. Het was in wezen een intellectuele beweging. Ze waren oprecht verontwaardigd over de immense sociale ongelijkheid en over de nefaste invloed van Koning, Kerk en Kapitaal. Ze waren anti-militaristisch en vrijzinnig. Als voorstanders van de vrije liefde verwierpen zij het instituut van het huwelijk. Zij predikten de gelijkheid tussen man en vrouw, maar vergaten dit nogal eens in de praktijk te brengen… Homoseksualiteit was geen taboe. De schoolkinderen mochten zich uitleven in de natuur en handenarbeid was een vast onderdeel van de opleiding.

Ze zouden thans omschreven worden als links-liberaal en wilden zeker niet doorgaan voor socialisten. Zo schreef August Vermeylen, later senator voor de Belgische Werkliedenpartij en eerste rector van de vervlaamste universiteit Gent, in 1892 dat de socialistische schreeuwers niets anders betrachten dan de plaats der bourgeois in te nemen om zelf bourgeois te worden! In een brief aan dezelfde August Vermeylen beweerde Jacques Mesnil, één van de boeiendste figuren uit het Belgisch intellectueel-artistiek anarchisme:

“Wat de socialisten willen is een ‘médiocrité universelle’, de dictatuur van de middelmaat.”

De lezer zal deze beweringen zelf beoordelen.

Een eeuw later zijn veel van hun denkbeelden in een aanzienlijk deel van de wereld gerealiseerd. Het traditionele huwelijk is niet langer de norm. De rol van de kerk is gemarginaliseerd. Homoseksualiteit wordt meer en meer aanvaard. Geboortebeperking is de regel en voorbehoedsmiddelen zijn vrij verkrijgbaar. Abortus en euthanasie zijn reeds in een aantal landen wettelijk geregeld. Naturisme is in veel landen toegestaan. De scholen zijn niet langer een “pseudo-gevangenis”. Alleen de wereldtaal, het Esperanto, is niet doorgebroken.

De auteur biedt de lezer een boeiende schets van een groep denkers en artiesten uit de Brusselse intellectuele scène rond de eeuwwisseling. Hij laat ons kennis maken met weinig bekende figuren zoals Eliséé Reclus, Jacques Mesnil, Francisco Ferrer, Clara Koettlitz. Zij hielden contact met befaamde artiesten zoals Emile Verhaeren, Théo Van Rysselberghe, Rik Wouters, Frans Masereel. Ook de rol van het tijdschrift Van Nu En Straks als thuishaven voor de talrijke anarchistische bijdragen blijft niet onderbelicht.

Een dikke proficiat voor de auteur maar ook voor de uitgever die zorgde voor een mooi verzorgde uitgave, in een genaaide band, voorzien van talrijke illustraties en foto’s. Werkelijk een aanrader voor wie kennis wil maken met deze onderbelichte chaotische (het waren nu eenmaal anarchisten) beweging.

Ignace Claessens