Sander Van Der Linden heeft het “tegengif gevonden voor nepnieuws en complottheorieën.” Zo lees je op dit boekomslag. Het is, helaas, maar een titel en gedeeltelijk bedoeld om de aandacht te trekken. Wat deze titel zeker zal doen, want het besef dat we geen staat meer kunnen maken op wat we lezen en horen in de media en constant op onze hoede moeten zijn en think twice is iets dat bij iedereen leeft.
Dat was natuurlijk altijd al zo, want er waren altijd al mensen die leugens verkochten en die probeerden anderen te manipuleren. Prachtige voorbeelden om dit te illustreren uit de geschiedenis, van de oudheid tot en met de buitengewoon efficiënte Nazi-propaganda, de massavernietigingswapens-saga. Met dit verschil dat nu een totaal andere kracht, schaal, dimensie is bereikt. Denk aan de Brexit-hoax, de Trump verkiezingsstrategie van het targetting van de drie procent onbesliste kiezers.

Polarisatiestrategieën worden gebruikt om de verdeeldheid tussen groepen mensen over kwesties zoals abortus nog meer te verdiepen. Complottheorieën worden in elkaar gestoken om twijfel te zaaien over de gangbare verklaringen voor gebeurtenissen. Trollen proberen mensen uit te buiten en te provoceren over controversiële kwesties, met middeltjes zoals zoals het lokken van spraakmakende en bekende individuen op sociale media en ze te doen praten over hun opvattingen over het klimaat, de gevolgen van Covid-inentingen, de komende verkiezingen.

Hoe dat gekomen is, de vele gedaantes die het aanneemt, hoe we het kunnen herkennen en leren er wat tegen te doen, is inderdaad wat Van der Linden met dit “fascinerend, diepgaand onderzoek naar het complexe landschap van desinformatie” uiterst knap doet. Hij is iemand die zijn ganse carrière heeft besteed aan het bestrijden van nepnieuws en is eigenlijk de expert bij uitstek, wat dit boek bijzonder lezenswaard maakt.

“Hoe kan je nepnieuws spotten?” is natuurlijk de centrale vraag. Hoe merk je dat iemand probeert je gegevens of je banknummer vast te krijgen door je totaal geloofwaaardig uitziende mails te sturen of je te bellen met de boodschap dat je dringend die som moet claimen die ter je beschikking staat maar zal kwijtspelen als je niet vlug de volgende stappen zet.
Om je te helpen beseffen dat ook jij niet altijd in staat bent dat te doen, laat hij je jezelf een paar keer testen. Bijvoorbeeld door je zelf nepnieuws te laten spotten. Hij geeft je de koppen van drie recente verhalen die brede aandacht kregen:
- "Poetin vaardigt internationaal arrestatiebevel uit tegen George Soros"
- "Een baby geboren in Californië werd Heart yes emoji"
- "Een Crimineel liet een zo luide scheet dat hij zijn schuilplaats weggaf."
Herkende je dat slechts één van deze verhalen waar was – het derde? Van der Linden ontdekte dat slechts ongeveer 4% van de deelnemers aan deze tests alle nepverhalen die aan hen werden gepresenteerd correct kon identificeren. En inderdaad, het is een goede oefening in nederigheid als je het oprecht zelf doet, merk je al vlug dat het niet allemaal zo vanzelfsprekend is. Je twijfelt dikwijls en je slaat dikwijls de bal mis.

Van der Linden legt uit waarom dat zo is. We lijden allemaal aan bevestigingsbias. Dat wil zeggen dat we allemaal datgene aanvaarden dat past bij onze eerdere overtuigingen en verwerpen wat dat niet is. “Allemaal” wil zeggen dat ook hijzelf er niet van uitgesloten is. In februari 2021 deed een tweet de ronde dat er opzienbare nieuwe beelden van Mars zouden getoond worden in een filmpje. Inderdaad: bij de beelden zat zelfs geluid (vooral wind) “Ik weet nog dat ik zei: Dus zo klinkt Mars? Ik was diep onder de indruk.” Hij was niet de enige. De beelden van het nepfilmpje werden 25 miljoen keer bekeken.

Sommigen van ons geloven zelfs in eerder wilde samenzweringsverhalen - van geheime microchips in vaccins tot gestolen verkiezingen, omdat ze gezien de wijdverspreide onbetrouwbaarheid van gezagvoerders, politiek, de farma-industrie, de banken, liefdadigheidsinstellingen, presidenten - ook weleens waar zouden kunnen zijn. De meesten van ons zijn er zich niet van bewust van hoe vaak we worden misleid door de dingen die we lezen en horen. Van der Linden waarschuwt dat er steeds meer aanwijzingen zijn dat ons onvermogen om desinformatie uit te filteren veel levens in gevaar brengt en de democratie over de hele wereld ondermijnt.
- Hij citeert een YouGov-enquête van 2021 die schokkende niveaus van waanideeën in 21 landen vond.
- 42% van de mensen in Spanje en Griekenland denkt bijvoorbeeld dat er een geheime groep individuen is die de wereld besturen, vergeleken met 31% in de VS en een verbazingwekkende 18% in het VK.
- En hoewel slechts 8% van de mensen in het Verenigd Koninkrijk de mening van Donald Trump deelt dat de opwarming van de aarde een hoax is, doet een op de vijf amerikanen dat.
- De Oregon Petition is in de afgelopen 25 jaar periodiek verspreid met meer dan 31.000 handtekeningen van vermeende wetenschappers die de wetenschappelijke consensus over klimaatverandering verwerpen.

Het is ook nuttig eens na te denken over de veelgebruikte middeltjes om twijfel te zaaien over wat iemand zegt om ze te kunnen herkenen. Zoals, bijvoorbeeld:
- In diskrediet brengen of verdacht maken
- Emoties opwekken. Uit een experiment van Facebook zelf, blijkt dat het de emoties van mensen kan beïnvloeden zonder dat ze dat doorhebben.
- Emotionele oproepen doen om reacties te genereren op basis van gevoelens in plaats van rationele gedachten – bijvoorbeeld door de risico’s van de zeer zeldzame bijwerkingen van de Covid-19-vaccins te overdrijven.
- Het in diskrediet brengen van feitelijke informatie met behulp van afbuiging en ontkenning.
- Het imiteren van deskundige individuen en organisaties om valse geloofwaardigheid te verlenen aan regelrechte onwaarheden.
- Polarisatie. Mensen uit elkaar drijven. Als dit zo sterk wordt dat twee of meer groepen elkaar niet meer kunnen luchten, betekent dit het einde van de democratie. Denk maar aan de huidige situatie in de VS, waar de animositeit tussen Democraten en Republikeinen zo groot geworden is dat samenwerking en het zo nodige sluiten van een compromis quasi onmogelijk geworden is en men standpunten inneemt, gewoon omdat die het tegengestelde zijn van de andere partij.
- Imitatie.
- Complottheorieën in omloop brengen.

Enkele bestaande voorbeelden en bedenkingen:
- Ondanks het feit dat er nul bewijs is om hun beweringen te ondersteunen, blijft ongeveer 75% van de Trump-kiezers geloven dat de verkiezingen van 2020 zijn gemanipuleerd.
- De maanlanding heeft niet werkelijk plaatsgevonden en wat we te zien kregen was een vervalste voorstelling. Zelfs als experts dit schouderophalend wegwuiven met de opmerking dat “Als de maanlanding was vervalst, zouden 400.000 NASA-medewerkers medeplichtig aan de samenzwering moeten zijn en niet één zou daar wat over zeggen of zich verspreken…”  blijft men dit koppig verspreiden.  
- Cascades. Vals nieuws bereikt meer mensen dan gewoon de waarheid. De waarheid gaat 6 maal trager. Fake news wordt 70 X meer gedownload.
- Wat is het effect van het fameuze filteralgoritme van Facebook op de strekking van wat er effectief in je newsfeeds opduikt?
- Bakshy and Co constateerden dat progressieven minder connecties hadden met vrienden uit het conservatieve kamp. Deze beperkte diversiteit in het netwerk betekende dat gemiddeld genomen slechts 24% van de nieuwsberichten die het progressieve kamp te zien kreeg, een conservatieve inslag had, terwijl 35% van de verhalen die door de newsfeeds werden aanbevolen aan conservatieven, een progressief gehalte had.

- Misinformatie is een taai ding. Echte wetenschappelijke lingo zit vol uitleg en kanttekeningen. Desinformatie en complottheorieën werken met zekerheden. Je hebt boekdelen tekst en tijd nodig om één onjuistheid of onwaarheid te weerleggen en dan blijft die toch nog jaren voortleven, al is het in het lang en breed weerlegd, wetenschappelijk ondersteund met artikels in The Scientific American, papers in The Lancet en is er uitvoerig uitgelegd waarom. In 2016 zou op het Tribeca Film Festival de complotfilm Vaxxed: From Cover-Up to Catastrophy van de regisseur Andrew Wakefield in première gaan. Het duurde een tijdje vooraleer daar protest tegen ontstond, onder andere omdat een geacht iemand zoals Robert de Niro zich positief over de film uitsprak. Hij heeft een autistisch kind en staat natuurlijk achter alles dat waakt over de bescherming van zulke kinderen. De film werd enkel vertoond in een besloten vertoning tijdens het filmfestival van Cannes het volgend jaar. Kort daarna fungeerde een ander publieke figuur, Robert Kennedy Jr. als “uitvoerend producent” van de sequel Vaxed II: The People’s Truth. Natuurlijk was dit voor wie men anti-vaxers was beginnen noemen, het zoveelste geval van onrechtvaardige, onwettelijke, hatelijke onderdrukking van een waarheid die “men” niet kon toelaten openbaar te worden. In dat geval zouden immers de grote farmabedrijven de reusachtige winsten verbonden aan de wereldwijde vaccinatiecampagne kwijtspelen (wat natuurlijk waar is) en zou het duidelijk worden wie de kleine groep van superrijken waren die in feite Amerika en de ganse wereld “bestuurden” in hun eigen belang. Van der Linden maakt duidelijk (vele pagina’s) dat dit verbod wel degelijk gegrond was, te beginnen met feiten van 1998 toen Wakefield en zijn collega’s een artikel publiceerden in The Lancet dat ze een verband hadden ontdekt tussen BMR-vaccins (bof, mazelen, rodehond) en autisme. De case study betrof een groep van slechts 12 kinderen, zonder controlegroep. De patiënten waren aangeworven door een advocaat (specialist in schadeloosstellingen) die bezig was met het aanklagen van BMR-vaccin-producenten. Wakefield ontving honderdduizenden ponden voor zijn werk… De helft van de kinderen hadden ontwikkelingsstoornissen, enz.) In feite was die paper “één van de grofste gevallen van bedrog in de geschiedenis van de geneeskunde.”  Toch even nog dit: Het lijkt dikwijls alsof wetenschappers en “de” wetenschap twijfelen en aarzelen bij het weerleggen van gevallen van onbewuste of bewuste fouten gemaakt binnen het bredere spectrum van de maatschappij en daarbij de indruk geven dat ze toch niet zo zeker zijn en tegenpartij het bij het rechte eind heeft of toch niet probeert bedrog te plegen. De reden is heel eenvoudig. Wie heeft de tijd, de energie, de financies, de moed en het stamina om daaraan te beginnen? 

- Een waarheid als een koe: Er zijn geen positieve conspiracy theories.
- Je kan de taal leren herkennen die gebruikt door conspirators. Ze hebben een ondertoon van woede en bevatten tamelijk veel scheldwoorden.
- Het is daarom zo bemoedigend dat er op dit ogenblik overal Fact-Checking-groepen, initiatieven en vooral initiatiefnemers beginnen te verschijnen.
- Veel minder prettig en zelfs ronduit bedreigend is de A.I.-chat box en het gebruik dat daar kan van gemaakt worden. Gelegenheidsspeeches of tekstjes in blaadjes van plaatselijke verenigingen of ouderlingentehuizen zogezegd geschreven door de directeur van plaatselijke verenigingen lijken inderdaad onschuldig.  
- In een antwoord van zekere “feiten” doe je er best aan de vraagstelling niet te herhalen. Herhaling versterkt de oorspronkelijke opvattingen.
- Er bestaat geen Universal Google meer, maar een die gericht is op jouw persoontje. Een soort one way mirror, dus.
- You Tube, anders dan Google, werkt slechts hoogstzelden samen met externe wetenschappers. Ze geven ook weinig of niets prijs over de werking van hun algoritme, werken vaak met kleine, niet representatieve samples, hebben geen gerandomiseerde samples en hanteren flexibele statistische criteria.
- 70% van Amerikanen gebruiken platforms zoals You Tube of Facebook.
- Je moet jezelf blootstellen aan counter content om inzicht te verwerven. Het zou ideaal zijn als beide kanten van “de waarheid” dat zouden doen en misschien in een echt luisterend gesprek de “ander” iets beter leren begrijpen.
- Het grootste gevaar en waarschijnlijk één van de redenen van de extreem toegenomen splitsing in de Amerikaans maatschappij, is zijn de filter bubbles: gelijkgezinden, -denkenden -voelenden versterken elkaars op- en misvattingen in zulke mate dat ze fanatiek en blind worden voor gelijk welke afwijking.

Alles is echter niet verloren. Van Der Linden en zijn collega's hebben een manier gevonden die ons allemaal weerbaarder moet maken tegen nepnieuws en andere onwaarheden. Om zijn ideeën gemakkelijk begrijpbaar te maken en er op een vlotte manier over te kunnen schrijven, stelt Van Der Linden voor dat we ons inbeelden dat desinformatie werkt als een virus dat individuen kan infecteren en zich verspreiden, vooral wanneer ze zich beperken tot kleinere groepen op the Black Web een soort echokamers waar misleidingen en leugens zonder uitdaging worden gedeeld en versterkt. Net zoals een “echt” virus kan het desinformatievirus worden tegengegaan door inenting. Psychologische inenting, natuurlijk.
Om het nog wat eenvoudiger te maken deelt hij de strategieën die worden gebruikt om mensen voor de gek te houden en het ongelooflijke te doen geloven in zes groepen en tactieken in. 
- Prebunking: mensen van tevoren alerter maken voor specifieke pogingen om hen te misleiden. Van Der Linden ontdekte dat individuen die de opwarming van de aarde ontkennen, sceptischer zijn over de geldigheid van de petitie, die zeer weinig klimaatwetenschappers bevat, wanneer ze van tevoren worden gewaarschuwd dat conservatieve lobbygroepen standpunten proberen te manipuleren door de mate van consensus onder experts te verbergen en om oppositie te creëren tegen beleid om fossiele brandstoffen uit te faseren. Prebunking biedt vaak een effectievere verdediging dan het ontkrachten van verkeerde informatie nadat deze is verschenen. Natuurlijk rijst meteen de vraag hoe je op voorhand kan weten kan weten welke verkeerde info op komst is…
- Nog beter is mensen in te enten door hen te waarschuwen hoe ze gemanipuleerd kunnen worden, en om hen de kans te geven om zelf te onderzoeken hoe gemakkelijk het is om desinformatie te creëren en te verspreiden. Ze creëerden daarvoor een online spel, Bad News, een volledig interactief nepnieuwsspel dat een socialemedia-omgeving nabootst waarmee duizenden mensen konden proberen misleidende berichten en koppen op sociale media te schrijven. Latere tests toonden aan dat deelnemers aan het spel immuuner waren geworden voor valse beweringen.

Immuun voor nepnieuws oorspronkelijke titel Foolproof eindigt met een hoofdstuk advies aan lezers over hoe ze vrienden en familie kunnen inenten om hen minder vatbaar te maken voor propaganda, door nepnieuws dat bijvoorbeeld op een WhatsApp-groep wordt aangetroffen, uit te dagen en te bespreken. Hij neemt ons mee door de psychologie van het samenzweringsdenken en rust ons uit met de elf antigenen die nodig zijn om de verspreiding van desinformatie voor eens en voor altijd te stoppen.

Nog eens: nepinformatie dringt door in onze geest - het verandert onze overtuigingen en repliceert met verbazingwekkende snelheid. Zodra het virus vat krijgt, zijn onze primaire strategieën van factchecking en debunking een onvoldoende remedie tegen de verspreiding van desinformatie, de onmogelijkheid van nog feit van fictie te kunnen onderscheiden en methoden van massaoverreding tegen te kunnen gaan. Iedereen is vatbaar voor nepnieuws. Er doen zoveel polariserende verhalen de ronde in de samenleving, complottheorieën zijn schering en inslag, nepexperts geven misleidende adviezen en nauwkeurigheid gaat vaak verloren ten gunste van sensationele krantenkoppen. Dus hoe en waarom verspreidt desinformatie zich als we ons allemaal bewust zijn van het bestaan ervan? En, nog belangrijker, wat kunnen we eraan doen? Sander Van Der Linden neemt ons mee door de psychologie van het samenzweringsdenken en rust ons uit met met 10 nepnieuws antigenen die hij uitgebreid bespreekt, toelicht, duidelijk maakt en dan op twee pagina’s samenvat in een lijst van de elf antigenen die nodig zijn om de verspreiding van desinformatie voor eens en voor altijd te stoppen.

Blijf er je bewust van dat vaccin en afleidingen niet letterlijk te nemen zijn.

Een dergelijk lijstje is enkel één zinnetje en komt als antigeen misschien nogal dunnetjes over. Het is natuurlijk maar een titeltje van een tekst die je moet lezen.
1. Maak de waarheid vloeiend
2. Beloon nauwkeurige informatie (hoe?)
3. Weet waaraan je een complottheorie herkent
4. Minimaliseer de continue invloed van misinormatie
5. Voorkom dat misinformatie op sociale media viraal gaat
6. Vermijd “echokamers” en “filterbubbels”
7. Wees je bewust van microtargeting
8. Vaccineer tegen misinformatie
9. Identificeer en prebunk de zes manipulatietechnieken
10. Help het misinformatievaccin verspreiden.
11. Vaccineer je vrienden en familieleden

Jammer dat dit boek verscheen, nog net voor het élan van ChatGPT, waarvan de gevolgen onvoorstelbaar zijn en het gebruik niet tegen te houden is. Het voorstel van Harari en anderen om zes maanden bezinningsperiode in te lassen vindt weinig of geen weerklank op grond van de bewering dat een dergelijke toepassing maar enkel kan getest, aangepast en verbeterd worden terwijl het in omloop is.

Hopelijk wordt dit boek druk gelezen. Het maakt je niet immuun voor nepnieuws, zoals de titel beweert, maar het maakt je zeker veel scherper bewust van de veelvuldige facetten waarop het aanwezig is en hoe het verspreid wordt. Van Der Linden draaft er soms nogal op los, maar meestal is hij kort, zeer leesbaar en hij strooit gul zoveel experimenten, cijfers, percentages en voorbeelden rond, dat je je geen minuut verveelt en pas na het lezen beseft hoeveel meer je weet.

Victor De Raeymaeker