23 augustus 2025
Napoleon en de paus – Het Concordaat van 1801
Dit is het verslag van de totstandkoming van een overeenkomst tussen twee historische figuren. Zelf noemden ze het concordaat een vroom en moedig initiatief.
Het boek Napoleon en de paus is een zeer volledig naslagwerk. Bonaparte is hier wel de protagonist waaromheen alles draait. Er wordt uitvoerig ingegaan op het Concordaat van 1801. De auteur, Pierre Trouillez (°1946), is een Belgische kunsthistoricus, theoloog en priester. Hij is verbonden aan meerdere Belgische bisdommen als docent kerkelijke oudheid en dogmatiek.
Nadat de Franse Revolutie het volk bevrijd had van een eeuwenlange Rooms-katholieke overheersing, meende Napoleon meer macht over zijn onderdanen te kunnen verwerven door een herinvoering van een gecontroleerd christendom. De paus volgde hem hierin uit de overtuiging dat dit de enige manier was om in Frankrijk terug voet aan de grond te krijgen.
Tot aan de Franse Revolutie was de Rooms-katholieke kerk een echte staatskerk geweest. Ze beschikte over bijzondere voorrechten maar was tegelijk ondergeschikt aan de koning. De kerk was grotendeels onafhankelijk van de paus. De Franse Revolutie had de status van de kerk radicaal gewijzigd. Ze verloor alle privileges, kloosters werden gesloten en alle kerkelijke eigendommen werden genationaliseerd.
De gelovige Bonaparte zag de teloorgang van het katholicisme met lede ogen aan. Hij streefde naar meer staatscontrole op de kerkelijke hiërarchie. Zo meende hij dat een overeenkomst met Rome de relatie met de kerk in Frankrijk zou normaliseren. Op die manier hoopte hij het katholieke deel van de bevolking te verzoenen met zijn postrevolutionair bewind. Bonaparte had hiervoor een overeenkomst met de paus nodig. Na moeizame onderhandelingen werd er op 16 juli 1801 een Concordaat afgesloten. Bonaparte kreeg hierbij de Rooms-katholieken achter zich terwijl de kerk financieel een flinke stap voorwaarts zette. Immers bisschoppen en pastoors ontvingen een loon en alle genationaliseerde eigendommen werden teruggegeven. Daartoe zette de kerk soms de gemeenten onder druk en wetten werden zeer breed geïnterpreteerd of aangepast.
Zo voldeed dit Concordaat zowel aan de belangen van Napoleon – de verwezenlijkingen van de Revolutie te niet doen en de bevolking achter zich krijgen – als aan deze van de paus – het katholicisme werd net niet opnieuw een staatsgodsdienst in Frankrijk.
Trouillez schrijft met Napoleon en de paus een zeer volledig historisch werk, gebaseerd op documenten. Hij start bij de toestand van de Franse kerk ten tijde van de Revolutie. Daarna bekijkt hij hoe Napoleon zich verhield tot het katholicisme. Pas dan komt de idee aan bod om een Concordaat af te sluiten tussen Napoleon en paus Pius VI en later paus Pius VII.
In het laatste hoofdstuk bekijkt Trouillez het verdere verloop van het Concordaat na Napoleon en de nalatenschap ervan tot nu. Napoleon Bonaparte is onbetwistbaar het hoofdpersonage in dit boek. Hij komt eruit tevoorschijn als een rechtse katholieke tiran. Hoewel zelf zeer christelijk van opvoeding is hij verbitterd onverdraagzaam. Tegenstanders worden de mond gesnoerd of erger. De paus zal hij meerdere keren als gevangene wegvoeren. Over die pausen, Pius VI en Pius VII is Trouillez veel beknopter: dit werk gaat in de eerste plaats over Napoleon.
Napoleon en de paus is geschreven vanuit een streng geloof in het katholicisme. Nergens wordt dit kritisch bekeken. De vraag dient gesteld te worden of het terugwinnen van terrein door het Rooms-katholicisme onder keizer Bonaparte winst of verlies voor het Franse volk betekent. Nergens plaatst de auteur een kritische noot voor wat de verwezenlijking van dit Concordaat inhield voor het gewone volk. Onderwijs en caritas kwamen terug volledig in handen van de katholieken.
Achteraan het boek is een reeks overzichten opgenomen van de evolutie van het katholicisme in de besproken periode. Er staat een zeer overzichtelijke Tijdlijn en natuurlijk een uitgebreide Bibliografie, een omvangrijk deel Noten en een Personenregister.
Napoleon en de paus is een boek dat een belangrijke ontwikkeling van de Rooms-katholieke godsdienst verduidelijkt en waarbij kritiek als vanzelf opkomt.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
