7 oktober 2019
Islamisme en islam
Bassam Tibi (Damascus, 1944) benadrukt in dit boek het grote, in het Westen niet altijd goed begrepen verschil tussen islam en islamisme, en het wordt vrij snel duidelijk dat dat geen kwestie van semantiek alleen is.
Hoe weet u nu of uw sympathieke moslimbuurman een islamist is of niet? De auteur doet er ettelijke hoofdstukken over om u dat haarfijn uit te leggen, maar bij wijze van shortcut stelt hij de volgende vraag voor: is het de wet van God of de wet van de mensen die de wereldorde moet regelen? Dat zou nog wel eens een boeiende enquête kunnen opleveren, met het potentieel om ogen te openen.
Hij levert daarbij nogal wat gepeperde kritiek van het type, ik parafraseer: "Niettegenstaande het reëel bestaande racisme heeft de Europese moslim toch ook een flink deel van de vreemdelingenhaat aan zichzelf te danken." Gelieve daarbij te noteren dat zulke uitspraken niet van een of andere ranzige witte racist komen, maar van een Arabisch sprekende, koranlezende, gekleurde, praktiserende moslim met veertig jaar relevante studie op de teller.
Dit veroorzaakte nogal wat tegenwind, en erger: niet alleen bij een groot deel van de moslims, maar ook bij linkse, Westerse atheïstische commentatoren, die het allemaal zoveel beter schijnen te weten dan iemand die opgroeide in de islamwereld en er door studie en praktijk met zijn twee voeten in staat. De tegenstand die Bassam Tibi in het Westen ondervindt heeft vaak iets te maken met de anti-rechtse kramp die politiek correcte commentatoren overvalt van zodra een gediscrimineerde groep cultuur- of godsdienstkritiek te verduren krijgt. Dat die kritiek gedurende honderden pagina's onderbouwd werd, doet dan nauwelijks nog ter zake. Je zult als opponent nochtans met de nodige expertise aan het debat moeten beginnen, want de auteur studeerde sociale wetenschappen, filosofie en geschiedenis; hij is emeritus hoogleraar internationale betrekkingen en heeft een indrukwekkende lijst gastopdrachten vervuld aan universiteiten van het type Harvard, Berkeley, Princeton enz. Elke pagina barst van eruditie, ervaring en kennis van zaken. Hij legt de schuld voor de crisis in de islamitische wereld en alles wat er verder nog misloopt met die godsdienst bij het islamisme, en ontkent dat de islam zélf als godsdienst een essentie, een soort kwaadaardige immanentie zou bevatten.
Een terugkerend thema is het onvermogen, maar in feite ook de onmogelijkheid, om de islamistische motivaties te duiden vanuit een Westers paradigma. Dat denkgereedschap waarmee mensen de wereld tegemoet treden en waarmee wij de wereld trachten te begrijpen is in het Westen vooral psychologisch, economisch en wetenschappelijk; in de islamitische wereld is dat door en door godsdienstig. En dan bedoelen we niet het homeopathisch verdunde vage en abstracte Europese geloof. Dit vaak volkomen verkeerd begrijpen van die motivaties wordt natuurlijk ook niet verholpen door het – niet eens verborgen – gebruik van takiyya en iham, zeg maar een ver doorgedreven vorm van 'jezuïetenstreken', een soort toelating om te liegen en te misleiden als het geloof verdedigd moet worden.
Het boek legt ook veel nadruk op het accuraat definiëren van begrippen die in het debat maar al te vaak half worden begrepen en onzorgvuldig gehanteerd worden. Onder andere 'fundamentalisme', 'radicalisme', 'jihadisme', 'salafisme', 'gematigde', 'civiele' en 'totalitaire islam' zijn niet altijd wat Westerlingen er onder verstaan.
Het boek legt ook veel nadruk op het accuraat definiëren van begrippen die in het debat maar al te vaak half worden begrepen en onzorgvuldig gehanteerd worden. Onder andere 'fundamentalisme', 'radicalisme', 'jihadisme', 'salafisme', 'gematigde', 'civiele' en 'totalitaire islam' zijn niet altijd wat Westerlingen er onder verstaan.
Ruim plaats krijgt de, zacht uitgedrukt, moeizame relatie tussen de islamistische wereld en Israël, waarbij de grens tussen politieke kritiek en plat antisemitisme vaak bijzonder poreus blijkt te zijn. Zonder een grondige kennis van het antisemitisme, anti-Amerikanisme en anti-zionisme vallen de gevoeligheden in de regio niet te duiden. Doe daarbij nog een fikse scheut wrok omwille van het technologische, economische en militaire overwicht van het Westen – in fel contrast met de crisis in de islamitische wereld – en een tekortgedaan 'wij' tegenover de rest van de wereld, en je hebt de toxische mix die we zien gisten en borrelen.
Dat alles vraagt van de lezer wel wat aandacht en doorzettingsvermogen. Niet omdat het boek nodeloos ingewikkeld en moeilijk geschreven zou zijn, maar omdat het zoveel compacte informatie tracht te communiceren. Niet elk brein heeft dat bevattingsvermogen; niet elke aandachtsboog is daartegen bestand. Toch is het boek een aanrader, een must zelfs, voor iedereen die bijvoorbeeld als beleidsbetrokkene, journalist, commentator of algemeen geïnteresseerde nu eindelijk wel eens zou willen weten hoe het écht zit, vooraleer een eigen mening te vormen.
Niettegenstaande mijn groot respect voor de kennis van Bassam Tibi ben ik toch niet overtuigd van zijn eindconclusie die alle schuld bij het islamisme legt en de islam lijkt vrij te pleiten. Die politieke islam zou volgens zijn inzicht historisch gezien een vrij recent fenomeen zijn met 'uitgevonden' tradities over een groots verleden. Waarom zijn moslims dan al veertien eeuwen bezig elkaar met veel animo uit te moorden? En ik weet ook niet of al die volkeren die met het kromzwaard 'bekeerd' werden zo overtuigd waren van het vredevolle karakter. But then again, daar had en heeft de islam dan weer niet het alleenrecht op. Het is nog maar eens een illustratie van een deprimerende werkelijkheid. Godsdiensten – àlle godsdiensten en bij uitbreiding alle heilsleren – hebben blijkbaar de neiging om hun geopenbaarde waarheid met de nodige dwang op te leggen van zodra ze de kans krijgen.
Bassam Tibi pleit voor een burgerlijke en vrijzinnig/liberale islam met seculier perspectief. Ik help hem hopen dat die inderdaad gerealiseerd kan worden, maar mijn optimisme reikt helaas niet zo ver. Kun je godsdiensten als antropologische constante vrijpleiten door alle miserie in een "isme" onder te brengen en dat dan te verwerpen?
Wie het weet, mag het zeggen.
Meer van Max Schneider
Wie het weet, mag het zeggen.
