12 mei 2020
Wie vermoordde de neanderthaler?
Wie zich een dertigtal jaar geleden interesseerde in geschiedenis werd onvermijdelijk geconfronteerd met “het vraagstuk neanderthaler”. Tot dan was hij eerder een primitief soort aap-mens. Plots werd hij gepromoveerd en mocht zich tot de groep “mens” rekenen. We wisten toch al dit: hij leefde enkel in Europa, over een lange periode (450.000 jaar) op een oppervlakte van tien miljoen vierkante kilometer, van de Atlantische kust (inclusief Groot-Brittannië) tot aan de poorten van Azië.
Er was dus maar een kleine kans dat groepen neanderthalers (“stammen”) elkaar tegenkwamen en de nodige minimale genetische en culturele uitwisseling hadden, in een klimatologisch toch al onherbergzaam Europa. Dan verdween hij” plots” van het toneel. Er werden vele oorzaken vooropgesteld: Was het een virus? Kosmische straling? Een vulkaanuitbarsting? Lage intelligentie en een inferieur brein? Of lage vruchtbaarheid? De meest populaire theorie verklaarde dat hij gewoon uitgeroeid werd door de niets ontziende, vanuit Afrika oprukkende Homo sapiens, “onze” soort… De opmars van die volledig geëvolueerde Homo sapiens gaat inderdaad ongelooflijk snel. In 40.000 jaar bereikt hij alle landen die te voet bereikbaar zijn, als laatst ook Europa met een echte “territoriale explosie“ waarvan de dun verspreide en honkvaste, rigide neanderthaler de volle laag krijgt.
Tot Silvana Condemi in 2013, door middel van een teenkootje gevonden in een Siberische grot, kon bewijzen dat haar vondst duidde op het feit dat het hier ging om een “métis” met een sapiens vader en een neandertal moeder. De Euro-Aziaten droegen dus 1% tot 4% neandertal-genen in zich. We zijn dus allemaal een stukje neanderthaler en hij was dus niet uitgemoord door de Homo sapiens, wel ontwricht door zijn komst in een strijd om territorium en voedsel. Een “strijd” die nochtans toeliet dat de sapiens man intieme betrekkingen had met een neandertal vrouw (niet omgekeerd…).
Het “neanderthaleronderzoek” is er sindsdien met reuzeschreden op vooruitgegaan. Ondermeer dankzij nieuwe wetenschappelijke technieken zoals radiometrische datering, gebaseerd op het verval van isotopen, in plaats van de oude stratigrafie. Ook de vindplaatsen van fossielen breiden zich almaar en steeds sneller uit. In 2010 lukte men er in het Max Planck Instituut in om 60% van het kern-DNA van de neandertalgenen te publiceren. Er zijn natuurlijk nog veel onzekerheden en twijfelachtigheden (“we weten niet”; “waarschijnlijk”; “de auteurs van dit boek zijn van mening”; “Allemaal vragen waarop we nog geen antwoord hebben”) – het gaat hem ook over een periode van 400.000 jaar van het pleistoceen waarbinnen je met alles moet rekening houden om de biologie en de levenswijze van de Neanderthaler te kunnen begrijpen - maar toch ontstaat er een steeds nauwkeuriger portret van onze “broer
Silvana Condemi is paleontologe, directrice van het onderzoekscentrum CNRS en zij blijft onderzoek uitvoeren naar de Homo sapiens en de neanderthaler. François Savatier, de co-auteur, is wetenschapsjournalist voor het tijdschrift Pour la science. De begeestering van wetenschapper en schrijver stralen door in ieder aspect van dit boek (286 pagina’s). Ze zijn blijkbaar een goed team en zijn al aan hun tweede boek toe: ´A pocket History of Human Evolution´ dat over de Homo sapiens handelt en al vertaald is in vele talen
´Wie vermoordde…´ is een mooi, afgerond concept met ook nog tekeningen bij van Benoit Clarys, de specialist-illustrator van de prehistorie en archeologie voor musea, posters en tijdschriften sinds 1989.
In het midden van het boek zitten enkele kleurfoto’s van belangrijke vondsten en op het einde van het boek een tabel van de verschillende MIS (Marine Isothop Stages) met datums en grote gebeurtenissen daarmee verbonden.
Ieder van de 10 hoofdstukken begint met een verhalende tekst waarin leden van de neandertalfamilie aan het woord komen, wat, samen met de (wetenschappelijk verantwoorde, hoewel nogal idyllische) tekeningen van Benoit Clarys de lezer met “levende” neanderthalers in contact brengt.
Binnen ieder van de 10 hoofdstukken staan er ook ingekaderde teksten van ongeveer 1 pagina waarin telkens een bepaalde vraag, een techniek, een gebeurtenis of een site in reliëf gezet worden.
In het midden van het boek zitten enkele kleurfoto’s van belangrijke vondsten en op het einde van het boek een tabel van de verschillende MIS (Marine Isothop Stages) met datums en grote gebeurtenissen daarmee verbonden.
Ieder van de 10 hoofdstukken begint met een verhalende tekst waarin leden van de neandertalfamilie aan het woord komen, wat, samen met de (wetenschappelijk verantwoorde, hoewel nogal idyllische) tekeningen van Benoit Clarys de lezer met “levende” neanderthalers in contact brengt.
Binnen ieder van de 10 hoofdstukken staan er ook ingekaderde teksten van ongeveer 1 pagina waarin telkens een bepaalde vraag, een techniek, een gebeurtenis of een site in reliëf gezet worden.
Uit de 10 hoofdstukken die aspecten van de neanderthaler behandelen, een greep:
- De klimaat- en omgevingsveranderingen waaraan de neanderthaler weerstand moest bieden.
- De morfologie van de neanderthaler ontstaan vanuit voorouders ( “Homo antecessor” en “Homo heidelbergensis”).
- De precieze anatomie van de neanderthaler als gevolg van aanpassingen aan het klimaat. Het is duidelijk dat de neanderthalers samen moeilijke en gevaarlijke dingen konden doen. Aten de Neanderthalers ook mensen? Waarom was hij blijkbaar een zo fervente carnivoor? (al at hij daarnaast toch ook kleinere prooien en plantaardig voedsel)
- Doden werden begraven.
- Hoe ze verschillende soorten steen gebruikten voor verschillende types werktuigen, stenen waar ze naar op zoek gingen in een straal van 10 tot 20 kilometer (soms zelfs 50 km.) Dit vanuit een basiskamp met uitzicht op een vlakte waarin zich water bevond, zodat ze de mogelijkheid hadden dieren te zien grazen.
- Ze versierden zich met “juwelen”,120.000 jaar geleden gemaakt met slagpinnen en veren van grote – bij voorkeur zwarte- (roof)vogels- en schelpen die doorboord waren en gekleurd met rode oker. Was hij een creatieveling of een imitator? Hij vervaardigde doeltreffende werktuigen; Hij gebruikte rode oker om zijn lichaam te kleuren…
- Had de neanderthaler een taal? Hij had in elk geval het fysiologisch vermogen om te kunnen spreken en articuleren. De Noordzee was ooit een enorm zoetwatermeer. Ze konden collectief handelen en waren daardoor vaardige jagers. Dus moesten ze wel (een) taal meester zijn om hun optreden te coördineren.
- Ze hielpen ook hun medemens. Hadden zij ook al een vorm van symbolisch denken ontwikkeld? Ze schilderden (misschien) diep in grotten en zetten constructies op. Ook konden ze zichzelf opnieuw uitvinden, wat ze demonstreerden toen ze in contact kwamen met de Homo sapiens.
Dit boek is een spannende synthese van de hedendaagse kennis over de neanderthalers, zowel vanuit het standpunt van de paleontologie als van de paleogenetica, met veel informatie over de cultuur en de technieken die deze verdwenen mensensoort gebruikte. Het werk is zowel voor de gewone burger die geïnteresseerd is in de neanderthaler als voor diegenen die er wetenschappelijk al veel meer over weten (en die kunnen putten uit de vele bronverwijzingen na ieder hoofdstuk). Zodoende schuwen de schrijvers vaktaal niet: termen als mitochondriaal, preneanderthalers, “sequencing”, pekingmensen, Homo erectus, javamens, de fylogenetische stamboom, zuurstofisotopen, periglaciale omgeving…
Eigenlijk is dit boek een kleine krachttoer. Het overtuigt al vlug dat het niet over “oude beenderen” gaat, het is knap en begeesterend geschreven, gemakkelijk te bevatten en toch neemt het wetenschappelijk het voortouw.
Dit boek is online bestelbaar bij de lokale boekhandel of rechtstreeks via de verdeler EPO distributie
Meer van Victor De Raeymaeker
Dit boek is online bestelbaar bij de lokale boekhandel of rechtstreeks via de verdeler EPO distributie
