4 februari 2023
De beste van alle mogelijke werelden. Gottfried Wilhelm Leibniz in zijn tijd.
Leibniz was de beste van alle mogelijke filosofen, in de beste van alle mogelijke werelden, dat is de conclusie van Michael Kempe.
Waarom bestaat er een wereld en waarom deze?
God had de keuze tussen een oneindig aantal werelden en hij koos de beste, omdat hij nu eenmaal God is, zo schreef Leibniz (1646-1716). Voltaire maakt in 1759 brandhout van deze redenering in Candide. De hoofdpersonen in Voltaires satirische roman ondervinden alle mogelijke rampspoed - van aardbevingen tot verdrinkingsdood toe - en telkens staat Dr. Pangloss (een karikatuur van Leibniz) te verkondigen hoe dit allemaal Gods plan is en dat we in de mooiste en beste der werelden leven. Kempe toont doorheen het hele boek aan dat de vernietigende kritiek van Voltaire vooral duidelijk maakt dat hij de filosofische stelling van Leibniz niet heeft (willen) verstaan. Diens idee van een beste der werelden sluit namelijk eerder aan bij de evolutietheorie, wat je kan opmaken uit de gedachtegang in het boek beschreven. Trouwens, vroeg Leibniz zich af, "waarom bestaat er een wereld en niet geen wereld?" (p.292). Zijn antwoord is niet meer overtuigend, maar de vraag wél.
God had de keuze tussen een oneindig aantal werelden en hij koos de beste, omdat hij nu eenmaal God is, zo schreef Leibniz (1646-1716). Voltaire maakt in 1759 brandhout van deze redenering in Candide. De hoofdpersonen in Voltaires satirische roman ondervinden alle mogelijke rampspoed - van aardbevingen tot verdrinkingsdood toe - en telkens staat Dr. Pangloss (een karikatuur van Leibniz) te verkondigen hoe dit allemaal Gods plan is en dat we in de mooiste en beste der werelden leven. Kempe toont doorheen het hele boek aan dat de vernietigende kritiek van Voltaire vooral duidelijk maakt dat hij de filosofische stelling van Leibniz niet heeft (willen) verstaan. Diens idee van een beste der werelden sluit namelijk eerder aan bij de evolutietheorie, wat je kan opmaken uit de gedachtegang in het boek beschreven. Trouwens, vroeg Leibniz zich af, "waarom bestaat er een wereld en niet geen wereld?" (p.292). Zijn antwoord is niet meer overtuigend, maar de vraag wél.
Leibniz worstelt zijn hele leven met het bestaan van het kwaad, vindt een filosofisch onderbouwde oplossing, maar Kempe geeft toe dat zijn metafysica een dubbelzinnige moraal in het leven roept. Leibniz moest bovendien oppassen omdat de Kerk bepaalde wat er mocht gedacht worden en de brandstapel gereed stond voor wie durfde te beweren dat de aarde rond de zon draait.
Wiskundig genie
Leibniz is de schepper van het integraalteken ʃ in 1675. De daaraan verbonden infinitesimaalrekening behoort tegenwoordig "tot de vereiste fundamentele kennis in alle sectoren waarin het om de berekening van snelheden, tijdsprocessen... en veel meer gaat" (p.51) . Hij experimenteert met binaire getallen en zou zelfs een voorloper van ons digitaal tijdperk genoemd kunnen worden. De filosoof in hem verbindt het getal 0 niet met niets, maar schrijft er positieve functies aan toe, zoals dat we door gemis (iets niet hebben) naar het goede streven. Voor een diepgaande uitleg verwijs ik naar het boek, want niets en iets zijn begrippen die het hele denken van Leibniz beheersen.
Leibniz is de schepper van het integraalteken ʃ in 1675. De daaraan verbonden infinitesimaalrekening behoort tegenwoordig "tot de vereiste fundamentele kennis in alle sectoren waarin het om de berekening van snelheden, tijdsprocessen... en veel meer gaat" (p.51) . Hij experimenteert met binaire getallen en zou zelfs een voorloper van ons digitaal tijdperk genoemd kunnen worden. De filosoof in hem verbindt het getal 0 niet met niets, maar schrijft er positieve functies aan toe, zoals dat we door gemis (iets niet hebben) naar het goede streven. Voor een diepgaande uitleg verwijs ik naar het boek, want niets en iets zijn begrippen die het hele denken van Leibniz beheersen.
Veelzijdig en hoogbegaafd
Uit sommige passages zou je zelfs kunnen afleiden dat Leibniz al een idee had van de relativiteitstheorie. Hij dacht na over de ondeelbaarheid van wat hij monade noemde. "Hij moet sowieso al tot de ontdekkers van microscopische werelden gerekend worden" (p.292). De psychoanalyse zou hem moeten bedanken voor het nadenken over het onbewuste. Activisten voor het dierenwelzijn zouden een standbeeld voor hem moeten oprichten: Leibniz beredeneerde dat ook dieren en zelfs planten een ziel hebben. Hij probeerde verzoening te brengen tussen tegengestelden, zoals tussen het protestantisme en het katholicisme. Hij bedacht systemen voor waterbevoorrading, ontwierp een cabine voor zichzelf die op een open postkoets kon gemonteerd worden en nog veel meer technische hoogstandjes, die niet altijd succesvol waren. Daarbovenop sprak en schreef hij in het Duits, Latijn en Frans.
Uit sommige passages zou je zelfs kunnen afleiden dat Leibniz al een idee had van de relativiteitstheorie. Hij dacht na over de ondeelbaarheid van wat hij monade noemde. "Hij moet sowieso al tot de ontdekkers van microscopische werelden gerekend worden" (p.292). De psychoanalyse zou hem moeten bedanken voor het nadenken over het onbewuste. Activisten voor het dierenwelzijn zouden een standbeeld voor hem moeten oprichten: Leibniz beredeneerde dat ook dieren en zelfs planten een ziel hebben. Hij probeerde verzoening te brengen tussen tegengestelden, zoals tussen het protestantisme en het katholicisme. Hij bedacht systemen voor waterbevoorrading, ontwierp een cabine voor zichzelf die op een open postkoets kon gemonteerd worden en nog veel meer technische hoogstandjes, die niet altijd succesvol waren. Daarbovenop sprak en schreef hij in het Duits, Latijn en Frans.
Brieven
Hij was een onvermoeibaar brievenschrijver die correspondeerde met de halve wereld, o.a. met een jezuïet in China. Hij schreef doorlopend al zijn gedachten en bedenksels op en gooide niets weg. In Hannover is een complete bibliotheek aan hem gewijd. De auteur van dit boek kan dus gerust schrijven: "Op deze ijzig koude februaridag verlaat Leibniz waarschijnlijk amper zijn huis. De winter is dit jaar dan wel iets minder dan de voorgaande jaren..." en dan verwijzen naar de noten achteraan. Elk detail in het verhaal lijkt gecontroleerd, tot zelfs de pruik of de kleren die Leibniz droeg.
Hij was een onvermoeibaar brievenschrijver die correspondeerde met de halve wereld, o.a. met een jezuïet in China. Hij schreef doorlopend al zijn gedachten en bedenksels op en gooide niets weg. In Hannover is een complete bibliotheek aan hem gewijd. De auteur van dit boek kan dus gerust schrijven: "Op deze ijzig koude februaridag verlaat Leibniz waarschijnlijk amper zijn huis. De winter is dit jaar dan wel iets minder dan de voorgaande jaren..." en dan verwijzen naar de noten achteraan. Elk detail in het verhaal lijkt gecontroleerd, tot zelfs de pruik of de kleren die Leibniz droeg.
Zeven dagen
Aan de hand van de correspondentie op zeven belangrijke dagen in de tweede helft van zijn leven, reconstrueert Kempe het leven en denken van deze ongelooflijk veelzijdige geleerde. Meermaals noemt hij hem een rolling stone, zwalpend tussen ideeën en ambities en onophoudelijk reizend tussen vorstenhoven, tussen steden, tussen de centra van wetenschap en macht.
Af en toe verdrinken we in de namen, in de jaartallen, in de moeilijke gedachtegang, maar Kempe slaagt erin om ons te overtuigen dat deze man zelfs na 350 jaar nog belangrijk is en hij doet dat op een vrij onderhoudende wijze, verhalend over het barokke verleden, verwijzend naar het heden en soms vooruitblikkend naar de toekomst.
Aan de hand van de correspondentie op zeven belangrijke dagen in de tweede helft van zijn leven, reconstrueert Kempe het leven en denken van deze ongelooflijk veelzijdige geleerde. Meermaals noemt hij hem een rolling stone, zwalpend tussen ideeën en ambities en onophoudelijk reizend tussen vorstenhoven, tussen steden, tussen de centra van wetenschap en macht.
Af en toe verdrinken we in de namen, in de jaartallen, in de moeilijke gedachtegang, maar Kempe slaagt erin om ons te overtuigen dat deze man zelfs na 350 jaar nog belangrijk is en hij doet dat op een vrij onderhoudende wijze, verhalend over het barokke verleden, verwijzend naar het heden en soms vooruitblikkend naar de toekomst.
Respect
Omdat de figuur van Leibniz niet één van mijn dagelijkse gespreksonderwerpen was (nu wél, na het lezen van dit boek!), had ik voorafgaand mijn licht opgestoken bij het boek Dirk Verhofstadt in gesprek met Johan Braeckman deel 1. Braeckman wijdt bijna twee bladzijden aan de obsessie die de 17de-eeuwse filosoof bezielde: hoe rijm je een almachtig goede God met het bestaan van het kwaad?
Lees het boek (of lees beide boeken) en je zal moeten toegeven dat Leibniz nog altijd respect verdient en dat niet alleen omdat hij zo'n merkwaardige filosoof was.
Deze fraaie uitgave werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het Goethe-Institut.
Gerda Sterk
Meer van Gerda Sterk
Omdat de figuur van Leibniz niet één van mijn dagelijkse gespreksonderwerpen was (nu wél, na het lezen van dit boek!), had ik voorafgaand mijn licht opgestoken bij het boek Dirk Verhofstadt in gesprek met Johan Braeckman deel 1. Braeckman wijdt bijna twee bladzijden aan de obsessie die de 17de-eeuwse filosoof bezielde: hoe rijm je een almachtig goede God met het bestaan van het kwaad?
Lees het boek (of lees beide boeken) en je zal moeten toegeven dat Leibniz nog altijd respect verdient en dat niet alleen omdat hij zo'n merkwaardige filosoof was.
Deze fraaie uitgave werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het Goethe-Institut.
Gerda Sterk
