11 april 2024
Zin en onzin van sensitivity reading. Een interactieve studie- en gespreksnamiddag (deel 4 van 5)
Een reactie door Griet Vandermassen
Op zaterdag 2 december 2023 vond in Zaal Liberas (Gent) een studie- en gespreksnamiddag plaats over sensitivity reading, georganiseerd door de humanistische denkgroep Kwintessens en het Humanistisch Verbond (afdeling Gent en landelijk). Het actuele maar ook controversiële thema werd door de uitgenodigde sprekers – Johan Braeckman, Liesbet Depauw, Jan Lampo, Jürgen Pieters, Ingrid Vander Veken en Kathleen Vereecken, vanuit verschillende perspectieven benaderd. Het volledige programma kunt u hier bekijken. Op deze en aansluitende blogpagina's kunt u de inleiding lezen door Gert De Nutte, algemeen coördinator van het Humanistisch Verbond, en de uitgeschreven bijdragen van Jürgen Pieters en Ingrid Vander Veken. U vindt ook een opiniestuk van Griet Vandermassen, n.a.v. de studienamiddag verschenen in De Standaard (6 december 2023), en een reactie door Eddy Bonte. Heel wat boeiende inzichten dus waarmee u zoals wij dat van u verwachten, zelf aan de slag kunt om uw visie op deze actuele en veelbesproken praktijk aan te scherpen.
_Niet censuur, maar zelfcensuur is de grootste bedreiging voor onze literatuur
'Zin en onzin van sensitivity reading', zo luidde de titel van een studienamiddag vorige zaterdag. Komt kwetsende of beledigende uitspraken schrappen in literair werk neer op censuur, of is het maar normaal dat we vandaag ook rekening houden met de gevoeligheden van minderheidsgroepen? Beide posities leken me verdedigbaar, dus ging ik luisteren. De vijf sprekers leerden me dat er veel misverstanden bestaan over sensitivity reading. Ik hoorde er vooral een uitnodiging tot reflectie en discussie, geen in steen gebeitelde meningen.
Essentieel in het debat is alvast het onderscheid tussen dode en levende auteurs. Daarover waren de sprekers – een boekenredacteur, een docent literatuurwetenschap en drie auteurs – wel stellig: van het werk van overleden schrijvers blijf je af. Een auteur heeft het laatste beslissingsrecht over zijn tekst. Lezers mogen daarnaast weten dat seksisme, racisme en andere vormen van vooringenomenheid destijds als normaal golden. Geef duiding, schaaf de historische kennis van jongeren bij, maar blijf met je poten van dat werk.
Bij een tekst in wording is dat anders. Een eyeopener was de uitleg van redacteur Liesbet Depauw die stelde dat sensitivity reading eigenlijk neerkomt op authenticity reading. Het gaat niet over kwetsen of niet kwetsen, of over een auteur die alleen zou mogen schrijven over wat hij kent, wel over personages geloofwaardig neerzetten. Als je schrijft over een groep waartoe je niet behoort, is het beter dat iemand van die groep meeleest en misschien perspectieven kan toevoegen die je verhaal authentieker maken. Zo vermijd je dat je in karikaturen vervalt. Sensitivity readers reiken daarnaast louter suggesties aan. De auteur bepaalt wat hij ermee doet.
Zoals in elk debat zijn definities hier belangrijk. Critici schermen te snel met grote woorden als 'censuur', zei Depauw. Censuur wil de status quo behouden, andersdenkenden monddood maken. Sensitivity reading wil de status quo juist doorbreken, een stem geven aan wie niet of onjuist gerepresenteerd wordt. De Belgische filmkeuringswet van 1920, waardoor er veertig jaar lang in zowat elke bioscoopfilm werd geknipt, dát was censuur.
Vlaamse uitgeverijen hebben overigens geen geld voor sensitivity readers. Redacteurs proberen dat werk over te nemen, in samenspraak met de auteur. Hoe wijdverspreid de inzet van sensitivity readers in Nederland is, weten we niet, schrijft literair journalist Maarten Dessing. Ook hij corrigeert het beeld van de sensitivity reader als overgevoelige moraalridder of als taalfascist, en hij wijst erop dat auteurs inhoudelijk begeleiden en hen vrij laten in hun schrijven best te combineren valt. Het overleg tussen uitgever en auteur gebeurt meestal in alle redelijkheid. Uitgevers willen geen boek dat iemand voor het hoofd stoot, auteurs willen niet zo veel mogelijk lezers provoceren. Uitgevers handelen daarbij vaak zowel uit overtuiging (de meesten zijn progressief) als uit commerciële overwegingen. Aansluiten bij moderne gevoeligheden betekent hogere verkoopcijfers. Daarmee is niet per se iets mis.
Rekening houden met bepaalde gevoeligheden kan terecht of zinvol zijn, daarover waren ook de sprekers van zaterdag het eens. Tegelijk zetten ze kanttekeningen. Literatuur mag niet alleen perspectieven bieden waarin iedereen zichzelf herkent; ze moet je wereld openbreken. Romans zijn een oefening in inleving in mensen die anders zijn. We moeten de hyperalertheid van jongeren ernstig nemen, maar we hoeven niet op elke kar te springen. Sommigen lijken zichzelf gevoeligheden aan te praten. Het is daarnaast opletten voor een verschuiving van onze kwaliteitscriteria. Binnen een bepaalde hedendaagse literatuuropvatting hangt de artistieke waarde van een werk mee af van de inclusiviteit ervan. Binnen een andere opvatting kan dat ten koste gaan van de artistieke identiteit van de auteur.
Dat is misschien het grootste potentiële probleem met het (nobele) streven naar meer inclusiviteit: zelfcensuur. Als academici, gericht op waarheidsvinding, zichzelf nu al volop censureren, dan doen schrijvers dat minstens evenzeer. Hoeveel knallende romans missen we daardoor?
Pasklare antwoorden op die kwesties zijn er niet. De wereld evolueert, waarden evolueren, we moeten er dus over in gesprek blijven gaan. Ik geef graag nog wel een illustratie mee van culturele blinde vlekken in morele waarden: de ontvangst van het werk van Jef Geeraerts. Dat werd alom bejubeld als seksueel bevrijdend. Het racisme en kolonialisme van zijn boeken, met zwarte vrouwen als vanzelfsprekende seksuele prooi, werd amper opgemerkt.
Steek nu peterselie in uw oren, want ik ga een incorrecte grap vertellen die daarover destijds de ronde deed, zoals ik zaterdag vernam. 'Wat is een zwarte maagd? Dat is een *vrouwelijke versie van het n-woord* die rapper kan lopen dan Jef Geeraerts.'
(Dit artikel verscheen eerder in De Standaard , 6 december 2023. Overgenomen met toestemming van auteur en krant.)
Lees hier de bijdragen en reflecties van Gert De Nutte, Jürgen Pieters, Ingrid Vander Veken en Eddy Bonte.
Meer van Griet Vandermassen