Welkom iedereen (m/v/x). We hebben het hier vandaag over een 'gevoelig' onderwerp, zoals er in deze tijden wel meer zijn in een samenleving waarin zich een exponentiële groei lijkt voor te doen van thema's die je best niet bespreekt zonder zeven keer of meer je tong om te draaien of er eerst een of andere diversiteits-, inclusie- of minderhedenconsulent over te raadplegen, tegen betaling weliswaar, want dat kun je je als exponent van de dominante elite uiteraard wel probleemloos veroorloven. Sensitivity reading dus, daar gaat het vandaag over, het begrip is op zich al meer dan problematisch, want het suggereert immers dat 1) sommige teksten of formuleringen ongeschikt of ongepast zijn voor al te gevoelige ogen en oren; en 2) dat er beperkingen zijn of moeten zijn in het taalgebruik die ervoor moeten zorgen dat lezers zich niet op een of andere manier gekwetst, beledigd, tekortgedaan, gediscrimineerd of anderzijds onheus behandeld voelen. Ik wil niet op de feiten of de bevindingen van onze sprekers van hedenmiddag vooruitlopen, maar beide aannames lijken me om diverse redenen toch heel wat vragen op te roepen (ik druk me voorzichtig uit).

Wie meegaat in dit verhaal gaat er immers van uit dat het woord, zij het gesproken of geschreven, fundamenteel niet vrij is en dat je dus niet mag zeggen of schrijven wat je wilt. Dit terwijl de vrijheid van meningsuiting expliciet is ingeschreven in zowel de UVRM als het EVRM, zie artikel 19 UVRM en artikel 10 EVRM (dit uiteraard met eerbiediging van bepalingen die expliciete haatspraak, racisme, blatante uitingen van discrimatie enz. verbieden, maar dat is een andere kwestie). Er is, lijkt mij, a fortiori een probleem met 'gevoelige', als ongepast ervaren formuleringen in fictionele teksten waarin een verzonnen personage of alter ego aan het woord is, een vox poetica, een verteller die de facto niet samenvalt met de persoon van de auteur. Moet een vertelstem of personage in een fictietekst op zijn of haar woorden passen, kan hij of zij aan banden worden gelegd, moet hij of zij rekening houden met gevoeligheden van (al dan niet) zelfverklaard gediscrimineerde minderheidsgroepen met lange tenen, gevoelige zintuigen en een hoge kwetsbaarheidsfactor? Betekent dit sowieso niet het einde van de absolute vrijhaven die literatuur en bij uitbreiding het geschreven woord is of zou moeten zijn? En wat betekent dat einde dan voor onze samenleving en cultuur? Het woord heeft er vele honderden jaren over gedaan om zich te bevrijden van de ketenen van religie, maatschappelijke bekrompenheid, preutsheid en (politieke) censuur: beslissen we vandaag om vrij spel te geven aan het verkrampte ressentimentsdenken van de social justice warriors en door haat en ideologische vernietigingsdrang verblinde gelijkheidsdenkers? De vraag stellen is ze beantwoorden, lijkt me zo, maar die antwoorden laat ik uiteraard graag aan jullie allen over.

De problematiek heeft niet alleen betrekking op de synchronie, maar ook (en dat is minstens even verontrustend) op de diachronie. Rekening houden met mogelijke gevoeligheden van hedendaagse lezers in hedendaagse teksten is één zaak (intrinsiek discutabel maar vanuit democratisch en humaan oogpunt een debat waard); ingrijpen in historische teksten is van een andere orde. Het herschrijven van de geschiedenis is een prerogatief van en een gangbare praktijk in dictaturen en autocratieën: in Rusland weet straks niemand van de nieuwe generaties nog wat er zich in het roemrijke verleden van de natie in werkelijkheid heeft afgespeeld (voor zover ze het daar ooit geweten hebben, want het herschrijven en herkneden van de geschiedenis voor politieke en ideologische doeleinden was daar al eeuwen de gangbare praktijk). Wat betekent het voor het culturele erfgoed van de (geciviliseerde) mensheid als we binnenkort alleen nog in de KBR en vergelijkbare instellingen terecht kunnen om originele versies van literaire en andere (al dan niet meester)werken te kunnen lezen en de goegemeente (en onze kinderen en jongeren) voor de rest genoegen moet nemen met door verongelijkte, met de ideologisch correcte wolven meehuilende, gelijkheid en gerechtigheid predikende censoren herschreven, gekuiste, respectloos gemutileerde en geamputeerde en dus waardeloze versies van de geschreven getuigenissen, van de intellectuele, artistieke en historische nalatenschap van de menselijke beschaving, van het historische en culturele erfgoed van de menselijke soort zeg maar? En vergis je niet: als je begint met herschrijven, zal de hele geschiedenis er moeten aan geloven (er zijn immers nogal wat onoorbare dingen gebeurd die het daglicht en zeker de spots van plaatsvervangend gekwetste herschrijvers niet verdragen).

Men kan er soms wat lacherig over doen en wat er vandaag op het vlak van literaire correctheid allemaal gebeurt minimaliseren als een marginaal fenomeen dat wordt opgeblazen door conservatief-burgerlijke anti-woke-zuurpruimen en aanverwante elitaire reactionairen, maar de talloze (om niet te zeggen ontelbare) voorbeelden in voornamelijk (maar allang niet meer uitsluitend) de Angelsaksische intellectuele wereld (media, onderwijsinstellingen, publieke ruimte …) spreken (al dan niet verminkte tot zelfs verboden) boekdelen. Een sprekend citaat uit een recent interview gepubliceerd in DS met Amir Bachrouri, (piep)jonge intellectueel met allochtone (exusez le mot) roots en voormalig voorzitter van de Vlaamse jeugdraad, die n.a.v. het verschijnen van een eerste boek vertelt over zijn voorleeservaringen in secundaire scholen: 'Ouders van kinderen uit het vijfde en zesde leerjaar, klassen waarin ik voorlees, waren geschokt omdat ik voor een boek van Houellebecq koos. Hij staat heel kritisch tegenover religie, terwijl de meerderheid van die ouders religieus was, van de zwartekousenkerk, of alevitisch, soennitisch of sjiitisch. Het was een hele evenwichtsoefening, en je voelt die voorzichtigheid overal, met sensitivity readers en disclaimers. Ik heb het daar heel, heel moeilijk mee.'  En hij vervolgt (ik citeer het, omdat ik het sterk vind, vooral voor iemand met zijn achtergrond; iemand met een andere achtergrond zou hier trouwens vandaag in een klas moeilijk mee weggeraken, vrees ik): 'Het is angst voor jezelf, denk ik, uiteindelijk. Angst om jezelf bloot te stellen aan het andere. Als je in een boek een personage ontmoet, zoals bij Houellebecq, en je vindt het zo racistisch als de pest dan mág je dat personage haten. Je mag er kwaad op zijn en tegen jezelf en anderen zeggen dat de manier waarop het personage in de wereld staat je tegen de borst stuit, dat je zelf op een heel andere manier naar die wereld kijkt. Ik denk dat we het verleerd zijn om het met elkaar oneens te zijn. En nu moeten boeken ons ook nog eens gelijk geven, blijkbaar. Het gevolg is dat we alles weren wat ons laat voelen dat we zelf geen eenduidige wezens zijn. Ieder boek vraagt om een antwoord, en nadenken over je antwoord, daar draait het om. Houellebecq deed mij ook pijn, en de leerlingen in mijn klasje ook, maar ze begrepen uiteindelijk wel dat literatuur er is om hen uit te dagen, net omdat ze geen sluitende antwoorden geeft.'

Dat het hek mogelijk finaal van de dam is, illustreer ik nog graag met iets anders dat ik onlangs in de krant las: universiteitsstudenten passen hun cantuscodexen aan en/of passen zelfs de liedteksten aan, alvast in Leuven en in Gent. Cantussen, zo zeggen de betrokken studentenkoepels, moeten verbindend zijn, niet segrerend of kwetsend voor bepaalde groepen. Lovenswaardig? U zegt het maar …

Hoe dan ook, de realiteit (want die is het vandaag) van sensitivity reading vraagt een stevige reflectie over enkele fundamentele vragen: 1) moeten we vandaag voor het geschreven woord, literair en niet-literair, rekening houden met gevoeligheden van bepaalde al dan niet minderheidsgroepen (en met welke gevoeligheden en welke groepen, waar begint en eindigt het, of eindigt het nergens?) en wie bepaalt de draagwijdte daarvan?; 2) is het verantwoord om in te grijpen in bestaande literaire of andere teksten die ook vandaag nog ter beschikking staan van het hedendaagse publiek (zoals bv. heruitgaven van oudere werken) en wat betekent dit voor het literaire, historische, culturele erfgoed van een culturele identiteit (om het woord natie niet te gebruiken)?; en 3) wat betekent dit alles voor de vrijheid van meningsuiting en 'het vrije woord', dat belangrijke begrip dat een organisatie als met name het Humanistisch Verbond hoog en met overtuiging in het vaandel voert (en wat ook de reden is waarom we dit gesprek vandaag willen aangaan)?

Het is een delicate evenwichtsoefening, wat mag blijken uit een reactie op onze nieuwsbrief met de aankondiging van deze namiddag, en waarin ik duidelijk tongue-in-cheek en in de vraagvorm een mogelijke link gelegd had naar 'censuur', ik citeer (anoniem) de reactie binnengekomen via e-mail:
'Ik las uw nieuwsbrief en mijn oog viel op de tekst tussen haakjes bij sensitivity reader "(of was het censuur?)". Ik ben erg teleurgesteld en voel plaatsvervangende schaamte bij de groep gevuld van fragiliteit en morele paniek die het humanisme blijkbaar verworden is. Dit is geen humanisme. Dit is een kritiekloos en goedkoop verdienmodel.'

Hoe verhoudt, dames en heren, sensitivity reading zich tot humanisme? Als dat geen boeiende vraag is?