6 juni 2024
Bottom line
Over zekerheden en morele demarcatielijnen
Ik was laatst in gesprek met een dame, intelligent, belezen en op de hoogte van de standen van zaken in de wereld. Ik was goed op dreef met mijn en/en-riedel en uit haar antwoorden en lichaamstaal maakte ik op dat ze helemaal mee was. Ja, ze vond ook dat je aandachtig diende te luisteren naar mensen waar je het niet mee eens bent, dat de werkelijkheid ambigu was, dat er meer kanten aan de medaille waren en aan alles wat ik verder nog kon bedenken om mij te verzetten tegen het wit-zwartdenken. Polarisatie, neen daar deden wij niet aan, we moeten over alles kunnen praten. Ook, en misschien wel vooral, datgene waarover we het niet eens zijn.
Maar … zei ze, er is natuurlijk wel een soort bottom line. Hoe bedoel je, probeerde ik nog, hoewel ik eigenlijk wel een vermoeden had. Het was toch evident dat je, eens over die lijn, niet meer voor dialoog in aanmerking kwam, dan was een gesprek zinloos. Er is een soort minimum, of maximum, afhankelijk van welke kant je het bekijkt.
En waar moet die lijn dan getrokken worden, vroeg ik zo neutraal mogelijk. Merkwaardig genoeg, of het nu over Gaza, woke, ethische wetten of een ander hoekig onderwerp ging deed niet ter zake. Die lijn bleek bijzonder goed de contouren te volgen van alles wat zij, hoe dan ook, al van de zaak vond.
Toen ik haar daarop wees, leek ze niet goed te begrijpen wat ik bedoelde. Hoezo …? Dat is toch evident, hoe zou je dat anders kunnen zien? Dat weet toch iedereen? Zonder me, noch tegen, noch voor haar standpunt uit te spreken, suggereerde ik dat waarschijnlijk 'iedereen' uit haar biotoop dat inderdaad vond, maar dat dat niet noodzakelijk iedereen daarbuiten was. Dat snapte ze ook niet. Het moest toch duidelijk zijn – en ze begon zich stilaan af te vragen hoe het met mijn ethisch bevattingsvermogen gesteld was – dat je, eens voorbij 'haar' lijn, nog onmogelijk tot die biotoop kon behoren. Dat wist toch 'iedereen'? Zij ervaarde het duidelijk niet als 'haar’ lijn, maar als een universele lijn die losstond van meningen of overtuigingen. Een soort vrij zwevende waarheid.
Hoe komt dat? Hoe komt het dat intelligente mensen die echt wel weten wat een compromis of een amendement is, dat soms lijken te vergeten? Een mening en de moeder aller meningen, de overtuiging wordt gebrouwen met de ingrediënten uit de omstandigheden, je denken, je biologische morele intuïties, je leergeschiedenis en op smaak gebracht met emoties. Je leergeschiedenis is alles wat je in je leven hebt opgeslagen vanuit je opvoeding, omgeving, cultuur en ervaringen. Daar waar bij een gewoon meningsverschil de ratio nog een duit in het zakje doet, neemt de biologische intuïtie het stuur over van zodra het onderwerp zo heftig is dat de emoties aangesproken worden. Dat is het evolutionaire gevolg van het feit dat Homo sapiens indertijd meestal geen tijd had om de zaak te analyseren en zich af te vragen of die kerel met zijn speer misschien toch vriendelijker was dan hij er uitzag. Ja, wij hebben ook de rede, maar u hebt het misschien zelf al meegemaakt dat die niet zo goed werkt in heftige, emotioneel geladen omstandigheden. Denk aan verliefdheid, woede en waarom niet, libido. Je ontdekt soms achteraf dat je je nogal biologisch gedragen hebt.
Maar wij kennen toch zoiets als voortschrijdend inzicht en beschaving, wij kunnen die biologie toch 'overrulen'? Ja dat kunnen wij, want die dame en ik zijn niet op de vuist gegaan, maar het intuïtief mechanisme blijft onderhuids en buiten het zicht van het bewustzijn z'n invloed uitoefenen. Mijn punt is niet wie er nu in dat gesprek gelijk had, want ik heb me toen, zoals nu, niet uitgesproken voor of tegen wat dan ook. Het gaat erover dat zij het niet zozeer oneens met me was, maar dat ze niet begreep waarom ik niet inzag dat die lijn daar was.
Duikt u even mee in de literatuur van de evolutionaire psychologie? Hoe werkt zo'n brein? Zonder dat de tenoren van de jonge wetenschap het over alles eens zijn, maken ze onder andere het onderscheid tussen emoties, stemmingen, gevoelens en karaktertrekken waarbij ze een belangrijk statuut toekennen aan de affecten of de binaire, sterk positieve dan wel negatieve valentie (waarde) die een emotie krijgt. De emotie varieert hevig in gradatie, maar het affect zelf kan dus maar twee waarden (+/-) aannemen. 'Affect refers to small flashes of positive or negative feeling that prepare us to approach or avoid something', schrijft de Amerikaanse psycholoog Jonathan Haidt.
Hiermee komen we stilaan in de buurt van onze gewoonte om met grote stelligheid vóór of tégen iets te zijn terwijl we goed genoeg weten dat de zaak ambigu is. Emoties waren, en zijn nog steeds, de motivatoren die ons tot die actie aanzetten die ons doet overleven. Wegwezen of opgegeten worden. Maar dat gebeurt meestal zonder dat we daarbij nadenken omdat dat anders te lang zou duren. Dat mechanisme werkt vandaag net zo goed als toen, hoewel overleven vandaag iets anders betekent dan toen. Net zoals libido vandaag ook nog altijd werkt, hoewel we de pil en condooms kennen en we weten hoe kinderen gefabriceerd worden, in tegenstelling tot onze harige voorouders.
Al het voorgaande resulteert in een diepe intuïtieve overtuiging die zich niet presenteert als iets dat we door nadenken ingezien hebben, maar als een vrij zwevende evidentie waarvan je niet begrijpt dat iemand het anders zou kunnen zien. Volhardt je opponent, dan geef je hem een kwalijk etiket of duw je hem naar de verkeerde kant van de geschiedenis. Het probleem is dat hij/zij dat ook zo ervaart omdat hij/zij de zaak middels hetzelfde breinmechanisme evalueert.
Antropoloog Pascal Boyer gaat uitgebreid in op het fenomeen dat morele regels ervaren worden als externe feiten, losstaand van wat de mens ervan vindt. Hij beschrijft onder andere de Fang-mensen uit Kameroen die hem niet begrijpen als hij vraagt waarom ze een bepaald ritueel zo en niet anders uitvoeren. Dat is iets als zout dat oplost in water, los van wat wij daar van vinden. Hij legt de link naar onze maatschappij waar toch nog altijd mensen bestaan die 'same sex'-huwelijken verwerpelijk vinden. Als je hen vraagt waarom dat zo zou zijn, dan ís dat gewoon zo.
Tel voorgaande evolutionairpsychologische inzichten op bij de vaak onbewuste, maar toch zeer sterke neiging om te voldoen aan de verwachtingen van gelijkgestemden, en je krijgt een inkijkje in dat bizarre gedrag van Homo sapiens.
Meer van Max Schneider