14 april 2025
Tegelijk
Er wordt snel verondersteld dat er over serendipiteit volledige duidelijkheid bestaat.
Voorbeeld is al eens de ontdekking van de grottekeningen te Lascaux. Het verhaal van de hond Robot laat doorgaans niet zo veel over van een verhaal over serendipiteit, tenzij het wordt verbonden met de nieuwsgierigheid van die drie tieners die vooral geïntrigeerd waren door een lokale legende van een tunnel die zogenaamd onder de rivier de Vézère naar het Château de Montignac liep.
Het begrip is daarmee méér dan wat men toevallig noemt. Er is een korrel meer in het spel. Een spel dat je niet kan organiseren maar dat iemand overkomt en waar nieuwsgierigheid aan gekoppeld is. Het is dus niet die dood door een verdwaalde kogel of ontdekken dat op zolder van je grootvader sinds jaren een peperduur schilderij staat. Is het hoe je die partner en geen andere op je weg vindt? Hoe genen zich daarna gaan vermengen tot dat specifieke nieuwe individu: statistiek, model, toeval? Er gebeurt allerlei tegelijk, tegelijkertijd waarin een sprong naar inzicht tot stand komt.
Er is het verhaal van Serendippo: 'In de oudheid bestond er in het land van Serendippo, in het Verre Oosten, een grote en machtige koning met de naam Giaffer …'. Het is allemaal reeds herhaaldelijk en perfecter uitgelegd. En het lijkt ons te overkomen: ik stuurde deze tekst naar het bekende Kwintessens-duo Johan en Gert en de dag daarop ligt op het Ecomarktje bij het Inspiratiefestival De bereikbaarheid van het goede van Martha Nussbaum. Haar eerste voetnoot bij het voorwoord van de herziene versie 2001 eindigt als volgt: 'Bernard Williams wiens werk over toeval mijn werk heeft geïnspireerd'. Inspiratie, toeval … serendipiteit als methode? Of de feitelijkheid van de wetenschap, blijkbaar wel door serendipiteit gevoed, neme de waarneming (en dus niet de ontdekking) van peniciline.
Nu was het zo (er was eens) dat tegelijk met een ijdele aanbeveling bij collega's voor deze blogreeks, een suggestie verscheen om de mailboxen te verlichten met een zo groot mogelijk aantal bytes, een digitale clean-up. Dat ik dan veel eerder aan plastics in het water ga denken dan ga twijfelen of ik deze of gene mail voor de vuilnisbak wil bestempelen of me bevrijden van een overgewicht van de ooit te lezen downloads aan interessante teksten, is zoals het hoofd van een individu werkt. En hoe serendipiteit haar weg vindt.
Hoe dat kan gaan leest men bijvoorbeeld in het voorwoord van het laatste boek van Daniel Dennett dat zijn medeauteur bezorgde. Scepticus Michael Shermer beschrijft hoe hij lang geleden net dat ene boek leest met daarin dat ene specifieke essay, leert daarna Dennett veel beter kennen en eindigt met een levenslang verhaal dat na de dood van Dennett verschijnt. Nieuwsgierigheid, serendipiteit, ontdekking: genoeg om 'in vuur' gezet te worden.
Een vergelijking: het tripelpunt is een toestand waarbij een stof tegelijkertijd voorkomt in de drie 'hoofdfasen' – gas, vloeibaar en vast – die onderling in evenwicht zijn. Het tripelpunt kan omschreven worden als het smeltpunt van de stof onder haar eigen dampdruk.
Pro quid quo, met tijdsbeleving: verleden, herinnering in het heden, een toekomstvisie. Dit samenvallen in een zeer subtiel evenwicht, onder omstandigheden vergelijkbaar met de extreme voorwaarden als voor een water-tripelpunt, kunnen we ons maar moeilijk voorstellen. Omstandigheden met een moeilijkheid die door de verbeelding in literatuur, door fictie, door kunst, kan worden aangeraakt.
Waar het mij hier om gaat: deze vorm van serendipisme ligt dicht tegen inzichten die groeien uit het betrekken van geschiedenis(sen) in actueel onderzoek of zelfs mogelijke vooruitzichten. En dit zonder dat ze futurologie worden die is bestemd voor filmgeschiedenis, ook een kunstvorm.
Zo wordt bijvoorbeeld in een recente publicatie de kennis van onze geschiedenis dicht bij de verwachting gebracht van problemen met voedselvoorziening: 'Naarmate de voedselonzekerheid wereldwijd toeneemt, is prognoseplanning voor duurzame voedselsystemen van cruciaal belang geworden. Hier stellen we dat geschiedenis – door middel van gedetailleerde gegevens, casestudy's en methodologieën – de robuustheid van scenarioplanning aanzienlijk kan verbeteren. Door casussen te onderzoeken, illustreren we hoe historische inzichten interventies op lokale, nationale en transnationale schaal kunnen sturen, waardoor onbedoelde gevolgen kunnen worden voorkomen en veerkracht in toekomstige voedselsystemen kan worden ingebouwd.'
Ander voorbeeld waarmee ik verras bij lezingen over water: de foto's van overstromingen vandaag kan men vervangen door die uit Crue de la Seine de 1910 of dezelfde foto's in kleur, live meegemaakt enkele jaartjes geleden. Back to the future … GenAI is in staat om op basis van voorspellende rekenmodellen en waarnemingen, de dreigingen te verbeelden. Beelden die steeds duidelijker dan woorden of statistiek zijn. Menig lezingen over klimaatverandering beginnen met dergelijke oefeningen van de keynotespreker.
Een topper in deze verkenning serendipiteit-geschiedenis is te boek gesteld in Energie, Emigratie en Ecologie, met als ondertitel '(On)zin van wereldgeschiedenis'. Het is een verkenning van de tot voor kort in silo's opgebouwde wetenschap inzake vee, klimaat, energie, migratie, massatoerisme. De vonken springen af van deze ontwikkelingsgeschiedenissen die tegelijk zijn ontwikkeld.
In een LinkedIn-commentaar wordt de problematiek waar we geschiedenis op loslaten als volgt verwoord: 'Als ik de transitie naar aanleiding van de klimaatcrisis zou moeten samenvatten, zou ik zeggen dat het gaat om het maken van een weloverwogen en bewuste keuze: of je worstelt met de uitdagingen waar we vandaag voor staan (en dat betekent investeren in informatie en mensen vertrouwen) of je schopt het blik op de weg …'.
Informatie dus. In deze dagen van wat men een crisis noemt, is er tegelijk waarheid en leugen, bovendien ongefilterd en in enorme hoeveelheden. Getuige alweer het aantal links hierboven naar veel méér lectuur dan op dit moment een verzameling van 960 woorden. We spreken dan bovendien niet meer over serendipiteit maar over hoe de informatie voor gebruikers van (sociale) media voor ons via algoritmes verzameld wordt: 'filterbubbels en echokamers. Platforms gebruiken algoritmen om content aan gebruikers te tonen gebaseerd op hun eerdere likes, shares en zoekopdrachten. Dit betekent dat mensen vaak alleen blootgesteld worden aan informatie die hun bestaande overtuigingen bevestigt.'
Julian Barnes schrijft het krachtig neer in Voortschrijdend Inzicht. Serendipiteit bevindt zich hier vooral in de berg eruditie van deze inmiddels bejaarde denker-schrijver. De complexiteit waarmee informatie tegelijk beschikbaar is en die we als beschikbaar assimileren bij voldoende aandacht en lectuur komt dicht bij een vorm van chaos. Duizend boeken die je omringen zijn na te streven, maar je blijft natuurlijk niet bij een canon, die snel gedateerd lijkt bij de berg dagelijkse publicaties en het voortschrijdend inzicht van de wetenschap. Maar degelijk en veel lezen en tegelijk schrijven vanuit de werkelijkheid is lastig. Steeds lastiger. Tegelijk wordt dan: tijd nemen.
Meer van Francis Geldof