24 juni 2025
Dystopisch sprookje
Lang, lang … tsja, nu ook weer niet zo héél lang geleden, want we zijn in het jaar onzes Heren 1865. Het verhaal begint na een vermoeiende treinreis door de uitgestrekte wouden van het Hoge Noorden in een land met minder mensen dan meertjes, waar men sprak met tongbrekers die geen buitenstaander verstond. Gedempte geluiden, slaapverwekkende warmte in de coupés en zwijgende Finnen. Tegen de avond komen we in het pikdonker aan in het kleine stadje Nokia in de Pirkanaa-streek van koning Eeli Heikinnen, een van de leenmannen in het keizerrijk Finland. Er was maar één manufactuur in zijn koninkrijkje en ze verwerkten de eindeloze wouden tot papier, later maakten ze rubberen laarzen en waarschijnlijk via de fabricage van kabels zijn ze, nog vele jaren later, uiteindelijk bij de elektronica en de draadloze telefoons terechtgekomen.
Jawel, het is niet omdat sprookjes in een vaag verleden beginnen, dat ze ook ophouden in dat vage verleden. Koning Heikinnen was tegen de jaren 80 van de twintigste eeuw overleden, maar de nieuwe koning Väinö Korhonen werd nu CEO genoemd en zijn prinsen verplaatsten zich niet meer op witte paarden, maar reden in een Volvo. Ook hun taken zagen er anders uit. Zo hield prins Eelo Hämäläinen zich bezig met de verkoop van die telefoons. Prins Aleksi was hoofd boekhouding en prins Juho had research and development onder zich.
Zo gebeurde dat er weer een rondetafel bezig was en Prins Eelo maakte van de gelegenheid gebruik om er tegenover de koning een hele show van te maken en zijn verkoopcijfers, en daarmee vooral zichzelf, vermoeiend uitgebreid, in de bloemetjes te zetten.
Prins Juho van R&D zakte steeds dieper in z'n stoel weg en kon zijn wrok nauwelijks verbergen. Hij wist dat hij met iets spectaculairs moest komen om die prins Rolex plat te slaan, maar hij had niks. Het schoot niet echt op in zijn labo en in verre keizerrijken zaten ze ook niet stil; godbetert zelfs in China en Korea broeide er iets. Hoewel hij wist dat het een dode mus was, gooide hij toch maar, bij wijze van laatste gok, zijn mager voorstel op tafel. Zachter sprekend dan normaal begon hij haperend uit te leggen dat ze veel meer bandbreedte hadden dan nodig om te telefoneren en dat ze aan de het numeriek klavier per getal ook drie letters konden toevoegen zodat je er niet alleen mee kon telefoneren of rekenen, maar ook teksten versturen. Hij, neen, niemand wist dat dit technisch non-event een omineuze barst in de geschiedenis was. Zonder dat Juho het wist, of kon weten, had hij een eeuwenoude vloek uitgesproken. Niet een die bergen verplaatste, maar een die langzaam in het merg van de beschaving zou dringen.
Heel even bleef het stil rond de tafel. Maar de honende lach die toen losbarstte sneed er dieper in dan het scherpste zwaard. Waarom zou je zitten sukkelen met dat miniklaviertje om een tekst te sturen, als je kunt bellen met de telefoon die je nota bene in de hand hebt, sneerden de prinsen in koor. Zelfs de aimabele, immer rustige koning schudde meewarig het hoofd. Prins Juho kon niet anders dan de rest van de rondetafel in donker zwijgen uitzitten.
Prinses Tuuli van marketing, die al lang een boon had voor de knappe Juho, zag haar kans schoon. In de koffiehoek kwam ze veel dichter dan nodig tegen hem staan en fluisterde hem in het oor dat ze wel een slimmigheidje kende om de koning te overtuigen en zo de schade te beperken. Prins Juho mompelde nog iets, maar hoopte vooral dat de pijnlijke affaire zo snel mogelijk vergeten werd.
Hoe dan ook, zo geschiedde. Want, je snapt, eens prinses Tuuli een plan had … Haar slimmigheidje kwam erop neer dat in een verkoopspraatje een gratis extraatje je potentiële klant vaak over de streep haalde, ook als dat, zoals in dit geval, zo goed als geen nut had. Wat zou je als prinses marketing zijn zonder de irrationaliteit van de klant, dat wist ze. De koning stemde toe om ervan af te zijn, want hoewel hij het net zo goed onzin vond, bitsige animositeit tussen zijn prinsen kon hij missen als kiespijn.
Toen iedereen dacht dat het akkefietje achter de rug was, dook de oude hofnar op van achter een zuil achteraan in de grote troonzaal. Ooit een meester in satire, een dichter die met zijn verzen hele veldtochten kon verijdelen, maar nu oud, scheef, en slechts getolereerd omwille van zijn vriendschap met wijlen de vader van koning Väinö. De hofnar sprak zelden nog, maar die avond verhief hij zich traag en strompelde naar het midden van de zaal. Gewoonlijk kraste hij iets irrelevants. Zuchtend ondergingen ze dan die relikwie en vervloekten de mildheid van de koning.
'Jullie lachen met die berichtjes', kraste hij met iele stem. Toch klonken zijn woorden dreigend en onontkoombaar. 'Geen ridderorden, geen vlaggen of zwaarden zullen de wereld beheersen, maar tekens, tekens op schermen. Nu voorspel ik u dit: de mens zal de wereld bedekken met schermen waarop iedereen tegelijk kan schreeuwen, maar niemand nog hoort.'
En inderdaad, zo gebeurde. Wat begon als een aardig extraatje op de telefoons, een speelse toevoeging zonder gewicht, groeide uit tot een plaag van woorden. Wat men vroeger aan de toog besprak zonder noemenswaardig gevolg, schreef men nu op in verlichte vensters van glas. De prinsen zagen hun klanten smachten naar meer letters, naar snellere berichten, naar meningen, meningen, meningen. Toen het rijk van Finland bezweek onder druk van concurrentie, werd de draadloze tekst een schaduwkoning. En zoals altijd in sprookjes waarin te veel magie loskomt, werden ook duistere krachten wakker.
De hofnar, nu verworden tot een soort blinde ziener, zag het als enige: uit het Oosten en het Westen zouden nieuwe koningen opstaan, niet geboren uit adel, maar uit algoritmen, echo's en woede. 'Er zal een wereld ontstaan achter schermen, losgezongen van wat we altijd als de werkelijkheid zagen. In die parallelle wereld heerst een andere waarheid die door een angstaanjagend aantal mensen als de echte wereld ervaren wordt. Aanvankelijk zal het onschuldig lijken – kinderen delen hun katten, vrouwen hun recepten, mannen hun sterke verhalen. Maar dan kantelt het. Dan worden de gesprekken geen gesprekken meer, maar geschreeuw in echo's. Geen dialoog, maar een strijd om aandacht. En dan – dan komt de gifmenger.'
Hij keek de koning prangend aan.
'Want via die schermen kunnen vreemde koningen het hart van andere volkeren bereiken. Niet met zwaarden, maar met verhalen. En als die verhalen leugens zijn, slim verpakt, verdeeld over miljoenen schermen tegelijk, dan raakt het volk vergiftigd zonder het te merken. Niet door geweld, maar door verdwazing.'
Toen de hofnar zijn laatste profetie had uitgesproken, viel er een lange stilte over het hof. Niet uit respect, maar uit ongemak. Hetgeen hij verkondigde was te ongrijpbaar. En zoals altijd wanneer waarheid wringt, wuifde men haar weg als duffe rook. De minachtende hilariteit waarmee doorgaans de verhalen van de hofnar ontvangen werden bleef deze keer achterwege. Geen verbazing, maar verwarring was het die hen deed verstommen. Ze begrepen gewoon niet wat hij vertelde. Zij konden het ook niet begrijpen omdat hun brein bestaande betekenissen nodig had om het nieuwe te begrijpen. Het paste op geen enkele manier in hun wereldbeeld. Ook een onbegrepen angst die je in geen enkel bekend scenario kunt invoeren, stuurt je haar demonen. Ze zullen je blijven bezoeken.
Het ongemak verdampte en de jaren gingen voorbij. Wat begon met letters op een numeriek klaviertje werd een storm van boodschappen die dag en nacht door elke kamer, elke broekzak, elke geest trok. En met die storm kwam er iets wat niemand had voorzien, de implosie van de waarheid. Het begon onschuldig. Een overdrijving hier, een onzorgvuldigheid daar. Iemand die zijn ontbijt fotografeerde alsof het een wondermaal was. Iemand anders die zich triomfantelijk voordeed, terwijl hij in stilte kapotging. Maar toen kwamen de invloedrijke stemmen – luid, banaal, vlot – en met hen: de verwoesting. De schermen werden portalen. Niet naar werelden van verwondering, maar naar afgronden van onwetendheid.
En op een dag verscheen hij: de dystopische, gevaarlijke kleuter. Aan de overzijde van de oceaan koos een volk, door verre heersers misleid, verdeeld en verdoofd via hun schermen, een koning zoals geen enkel sprookje ooit had durven verzinnen. Geen kind in jaren, maar wel in geest en wispelturigheid. Hij sprak niet met argumenten, maar met kreten. Zijn komst was geen toeval want anderen waren hem in het verleden voorgegaan. Maar een gekwetste prins had ooit, nietsvermoedend, de deur op een kier gezet waarlangs de menselijke domheid naar binnen glipte en de waanzin in gang zette. Wat hij zei, deed er niet toe. Waarheid was niet langer de maatstaf. Hij loog – openlijk, grof, herhaaldelijk – en het volk wist het. En toch ... het volk lachte, klapte, stemde. Alsof ze in de leugen een bevrijding herkenden. Want de ware brandstof was niet zijn list, maar hun wrok.
Terecht of niet, al decennialang had het volk zich miskend gevoeld. Achtergesteld, genegeerd, bespot – door elites die heel blij waren met hun eigen deugdzaamheid. En toen de keizerkleuter loog, loog hij namens hen. En elke leugen werd een waarheid zodra ze voldoende gedeeld werd.
De leugen is niet langer vermomd als waarheid, omdat het volk zélf mocht meedoen aan het bedrog. De mensen willen geen feiten en rede, ze willen wraak. De kracht van de leugen zat hem in het minuscule zaadje van hun, deels terechte, kritiek die ooit hooghartig genegeerd werd en daardoor in een voedingsbodem van elitaire hoogmoed kon wortelen. Een beschaving die haar waarheid niet voedt met zelfkritiek kweekt ressentiment. En eens dat geworteld is, groeit er een leugen die geen vijand meer nodig heeft; het volk zelf zal haar omarmen.
Zo gebeurde dat een hele beschaving, ooit gebouwd op de gedachte dat mensen konden denken, op drift raakte – niet ondanks hun verstand, maar juist omdat dat verstand nooit deed wat men ervan verwachtte. Het was geen rationeel kompas, maar een spiegel van het hart: vol wrok, begeerte, trots en angst.
Meer van Max Schneider