19 december 2025
Thomas Mann en de kosmische positie van de kunst – Als bron van leven of middel in de strijd
Op zondag 7 december 2025 vond in aanwezigheid van een talrijk en enthousiast publiek de vernissage plaats van de tentoonstelling ‘huMANNidentities. De Toverberg verbeeld’.
De expo is een huldebetoon aan de grote Duitse auteur en Nobelprijswinnaar Thomas Mann die 150 jaar geleden geboren werd en wiens magnum opus De Toverberg 101 jaar geleden gepubliceerd werd. De tentoonstelling werd gecureerd door kunstenares Hilde Nijs en toont werken van twintig toonaangevende kunstenaars die alle op één of andere manier verwijzen naar de auteur en zijn iconische werk.
De tentoonstelling werd ingeleid met toespraken van respectievelijk Gert De Nutte (algemeen coördinator Humanistisch Verbond), Eddy Strauven (coördinator filosofiehuis Het zoekend hert), Hilde Nijs (curator en artieste) en Chris Van Camp.
Hieronder vindt u de toespraak van Eddy Strauven. U kunt meteen ook doorklikken naar de toespraken van Gert De Nutte, Hilde Nijs en Chris Van Camp.
_Thomas Mann en de kosmische positie van de kunst – Als bron van leven of middel in de strijd
Dames en heren
Waarde zoekende herten
Ware humanisten, altegader
Wat mooi toch dat De Toverberg ons hier zo talrijk heeft samengebracht, in deze nieuwe galerie, in het aloude hart van een wereldhaven. Niet alleen om dat unieke, honderdeenjarige werk of zijn dode maar eeuwig levendige auteur te eren, ook om onderling te communiceren en van gedachten te wisselen, juist in deze tijd met zijn tribulaties, spanningen en uitdagingen.
De Toverberg blijft een uniek werkstuk over een persoonlijke ontwikkeling en allerlei interpersoonlijke verwikkelingen. Een verhaal waarin lichamelijke, psychologische en existentiële factoren nauw met elkaar verweven zijn. Een onvergetelijk meesterwerk, voor mensen met een hart. Of beter nog: een vrijdenkersbijbel voor mensen met een hart voor anderen.
Bepaalde critici catalogeren het werk van Thomas Mann als 'de ideale literatuur, die volledig over de werkelijkheid gaat, maar die daar niets mee te maken heeft'. De schrijver heeft dat probleem van de literaire vervreemding opgeheven en tot een kracht gemaakt door zijn creaties als 'muziek’ te benoemen, tegenover bijvoorbeeld de werken van Heinrich Mann die volgens zijn vier jaar jongere broer 'echte’ romans zijn. Wat die frappante vergelijking betreft: de ironie en scepsis spatten er natuurlijk af, tegelijkertijd ernstig en prettig, zo kenmerkend voor Thomas Mann.
* * *
Beste mensen
Thomas Mann positioneerde zichzelf als een auteur en zelfs een medium met een intens bemiddelende functie. Zo sprak hij graag over de magische rol van de kunstenaar als verbinder. Als een verbinder tussen kijker, lezer, luisteraar en andere auteurs – als een kruisbestuiver. Ook als een intermedium tussen een hogere en een lagere wereld, tussen idee en verschijnsel, tussen geest en zintuiglijkheid. Maar de zogenaamde 'kosmische positie' van de kunst, meer bepaald haar plaats in de wereld, moet wel worden ingenomen met een 'speelse waardigheid', zo stelde hij. Heel graag verwees Thomas Mann naar de betekenis van het mystieke maansymbool. De tweeslachtigheid en verbindende positie van de maan tussen zon en aarde, tussen de geestelijke en de stoffelijke wereld, tussen vreemd en heilig, gold voor hem in bijzonderheid voor de kunstenaar. Ook de kunst namelijk bevindt zich tussen twee 'rijken' die ze zowel scheidt als verbindt.
De Toverberg laten evoceren of creatief invullen door beeldende kunstenaars leek ons een uitdaging met interessante, meervoudige meerwaarde. Beeldende kunstenaars die zich oprecht door literatuur laten inspireren, brengen ons in een andere werkelijkheid. Een werkelijkheid met eigen metaforen, dromen en illusies, soms ver van de realiteit. De diepgaande sprankelingen en sterke verbindingen die zij realiseren, kunnen denkers en andere schrijvers opnieuw inspireren en hen daadwerkelijk tot nieuw initiatief aanzetten. Al die auteurs, van de meester-schrijver tot de artistieke receptoren en vertalers van diens werk, creëren alternatieve werkelijkheden die ons kunnen sterken of wapenen tegen allerlei nuchtere feitelijkheden. Twintig enkelingen onder hen kunnen wij hier via hun werk ontmoeten, in deze nieuwe galerie, die door onze authentieke curator als een bonte Toverdoos is ingevuld. De ene artiest prikkelt of verrast ons heel anders dan de andere. Gecombineerd vormen de in totaal 34 werken een krachtenveld dat geest en lichaam kan verheffen. Onverwachte bochten in de rondgang prikkelen straks beslist uw gevoelens, affecten en gedachten. De zindering die de aandachtige kijker of flaneur zal kunnen voelen, is alleszins werkelijk, in eigen hoofd, hart en lijf.
* * *
Dat het werk van Thomas Mann sterk bepaald werd door het hermetisch-magische en het mythische maakt evenwel dat het makkelijk al te spiritualistisch kan worden geïnterpreteerd. Dat gebeurt in de regel bij uitstek door ambitieuze fans die mee van de stralenkrans van de vermaarde auteur willen genieten zonder zich ook maar enigszins op diens hoogte te bevinden, of zijn duizelingwekkende diepte en leed te doorvoelen. Het betreft het treurige lot van nogal wat erkende en vermaarde meesters, kunstenaars dan wel denkers met klinkende namen. Zij vallen vaak ten prooi aan verheerlijkers die zich niet op hun peil bevinden en dat zelfs hoegenaamd niet beseffen. Het gaat om strevers die mee van de roem willen genieten maar die het talent en de capaciteiten, het inzicht en het geduld ontberen om van het verheerlijkte werk de gelaagdheden te onderzoeken, de authentieke taal waarlijk te verstaan en dus belangrijke essenties te begrijpen. Het is het pijnlijke lot dat unieke politieke denkers, zoals Macchiavelli, Marx en Gramsci te beurt viel, even goed als zo verheerlijkte filosofen zoals Socrates en Plato, Descartes en Spinoza, Simone de Beauvoir en Sartre, vandaag Schopenhauer, zeker Nietzsche en bij uitstek Hannah Arendt, maar ook genegeerde en pas postuum herontdekte tegendenkers, zoals hier bij ons Leopold Flam. Zoals deze combattieve vrijgeest het ooit eens opmerkte: 'Het grootste gevaar voor een denker zijn zijn supporters; maar dat is niet alleen in de filosofie zo’.
Nu Thomas Mann door de vele feestelijke herdenkingen opnieuw zoveel eer te beurt valt, wordt zijn klinkende naam en roemrijke werk soms gekaapt voor een weinig doordachte benutting en zelfs een botte toe-eigening, zeg maar een misbruik. Juist daarom, beste mensen, is er voor dit project streng en strak geselecteerd, vanuit de moed tot de durf, ten bate van de waarlijk hoogstaande Thomas Mann, die zich door de aard der zaken minder goed tegen het misbruik nog kan verweren.
* * *
Terug naar de ijle hoogte van het wereldwerk nu, waar het nog goed ademen is, zelfs met bedreigde longen. De situaties in De Toverberg maken het mogelijk met gedachten te spelen zonder consequenties – zowel voor de personages als voor de lezer. Zelfs als de belangrijkste protagonist wordt geconfronteerd met de even idyllische als uitdagende grote wereldoorlog is zijn toekomstige levensloop voor de lezer onduidelijk: 'Fahr wohl – du lebest nun, oder bleibest!'
In zijn beste momenten is de scherpzinnige schrijver een ironische en afgronddiepe denker, tot aan de randen van de vallei en in het witte niets van een sneeuwstorm toe, altijd secuur. Als hij soms een wankel astrologisch weten durft inzetten, gebeurt ook dat oordeelkundig. De subtiliteit van zijn discours over de tijd en in het bijzonder over verteltijd en vertelde tijd is buitengewoon. Hoevelen schreven ooit in romans of essays op dat niveau?
Al was er bij Thomas Mann ook sprake van een esthetisch-elitair kunstenaarschap, verwant aan al te romantische en aristocratische Duitse tendenties. Hij bleef een oprechte en strijdvaardige kunstenaar met vele gelaagdheden in zijn werk. Ook daarbuiten toonde hij een toenemende zin voor maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daartoe verplichtte hij zichzelf ten zeerste, met altijd een geraffineerde montage van inzichten, overgaand in meesterlijke statements; nooit zomaar wat fabuleren of simpel concluderen, maar zich door de beste bronnen laten inspireren. Zoals hij het uitdrukkelijk als principe stelde: 'Nicht etwas machen, sondern sich etwas aus den Dingen machen’.
Misschien is ons overdadige ik-tijdperk niet de beste tijd om Thomas Mann te lezen of te presenteren? Maar komen er nog betere tijden? In elk geval moet men de tijd nemen, en zorgvuldig kunnen lezen, luisteren, overzien en doorzien. Men moet het juiste muzikale gehoor hebben en de vele vuile geluiden van vandaag willen negeren. Dan kan men beamen wat Thomas Mann ooit over zijn wereldwerk durfde te stellen: 'Grosse Partituren waren es immer’.
Binnen de partituren van Thomas Mann gaat het uiteindelijk vaak om een ideeënstrijd, om allerlei worstelingen, zelfs een bitter gevecht tussen onvrede en wreedheid, evengoed als een strijd tegen een vals dualisme. De vruchten van een sceptisch mens- en wereldbeeld en van een goddelijk duivelskunstenaarschap, dat van twijfel en omkering en dubbelzinnigheden ten zeerste doordrongen is. Tegelijk inderdaad ook wel het werk van een gedreven humanist pur-sang die het wetenschappelijke onderzoek waarlijk waardeert en zich een leven lang teweerstelt tegen geestelijke gelijkmakerij. Dus wellicht nergens beter op zijn plaats dan hier, in deze galerie van het Verbond. Al is het maar om aan dit nieuwe bastion voldoende levenskracht te geven als een soort van atelier voor artistieke ontwikkeling, tegen de apathie en vrijblijvende schijn-heiligheid van zovelen, waarvan sommigen allicht al voor de glazen deuren staan te dringen om hier met hun plaatjes en praatjes ook eens wat ruimte te kunnen innemen.
copyright David Van Turnhout.
Deze schijnbaar wrange bedenking, beste mensen, mag u naar believen als een vriendelijke alertering, een doordachte plaagstoot dan wel als speelse humor catalogeren, ook al is ze niet van realisme ontbloot. Stevige waarheden en waarschuwingen blijven alleszins nodig, opnieuw en meer dan ooit. Want, zo stelde het ooit de onverbiddelijke vrijdenker Leopold Flam: 'Er is storm nodig, al is het maar om de uilen te verjagen.'
Toch willen we vandaag natuurlijk graag aanmoedigend 'in-leiden' en tevens mooi 'af-ronden', met vriendelijke bewoordingen als vriendschappelijke daad.
Op de eerste plaats willen wij de bekwame en bereidwillige auteurs ten volle danken die het mogelijk maakten het getuigenissenboek 'Over de Toverberg’ vandaag te kunnen presenteren. Eén voor één verdienen zij een persoonlijke vermelding. Te beginnen met de uitgever FLORIAN JACOBS en de dichteressen HILDE KETELEER en ANNEMARIE ESTOR. Zeker ook de filosofen PATRICK LOOBUYK, SEBASTIEN VALKENBERG, JEROEN VANHESTE, JAN-HENDRIK BAKKER. MAARTEN DOORMAN, KEES VUYK, YVES PETRY, IGNAAS DEVISCH, BENNY MADALIJNS, ALINE D'HAESE, JEAN PAUL VAN BENDEGEM, RIK PINXTEN, LUDO ABICHT, WILLEM ELIAS en MARLIES DE MUNCK. Verder de geëngageerde specialisten PASCAL GIELEN, BENJAMIN BIEBUYCK en ELS SNICK, EVELIEN VAN BEECK, HAROLD POLIS, BART LOOS, WALTER VAN DAM, CHRIS VAN CAMP, PETER VENMANS, HILDE NIJS, ELLI IZEBOUD, ANNE VAN HAUWERMEIREN, JOHAN BIJTTEBIER en onze ingenieuze professor HANS-WERNER AM ZEHNHOFF. Natuurlijk ook STEFAN HERTMANS, de jonge denkers CORINNE HEYRMAN en SEBASTIAN MÜNGERSDORFF, last but not least de zo unieke klasbak dr. RENÉ GABRIËLS.
Het was en is, beste mensen, een bijzonder genoegen met de hardwerkende humanisten van dit bastion innig te kunnen samenwerken. Omdat men hier daad-werkelijk geëngageerd is, met het hert op de goede plaats en de geest altijd open. Omdat men, zeer prettig in de omgang, telkens ernstig naar het beste streeft. Omdat men van hieruit onze geëngageerde werking al zo vaak goedmoedig heeft ondersteund dat het tijd werd om de rollen om te draaien. Gesteld met een triviaal parool, en juist daardoor goed te verstaan: 'Het ene plezier is het andere waard'.
* * *
Uiteindelijk, beste mensen, komen we toch nog uit bij de ware woorden en de mooiste wensen van die uitzonderlijke Thomas Mann. Zo stelde hij het eens, op een echt ernstig en ultiem moment: 'Wenn ich einen Wunsch für den Nachruhm meines Werkes habe, so ist es der, dass es lebensfreundlich ist, obwohl es vom Tode weiss’.
Wij, beste mensen, wensen aan u en aan alle waar-achtigen die van de dood weten, voldoende levensvreugde, in contact met zijn woorden, zijn gedachten en zijn dromen, ook in communicatie met de kunstzinnige vruchten die nog altijd uit de levensboom van die zo vruchtbare man kunnen ontspruiten.
Voor hier en voor dadelijk wensen wij u vooral een hertelijk, humanistisch, filosofisch én kunst-zinnig genoegen.