19 mei 2020
Niet meer, maar minder
Het regent opinies. De mini-lockdown waarin onze anders zo zot gedraaide wereld zit, maakt in tegenstelling tot wat het woord doet vermoeden, veel los. De ervaring die we nu met zijn allen aan het opdoen zijn, lijkt voor vele commentatoren de uitgelezen voedingsbodem om na het opheffen van de maatregelen aan een ander soort samenleving te beginnen.
Ingrijpende voorstellen doen de ronde. Aan de linkerzijde weerklinkt de roep om het luchtverkeer te (her)nationaliseren. Groene groepen roepen op om de hardnekkige weerstand tegen Europa's new green deal definitief te laten varen. Nu of nooit voor een groene heropstart van de Europese economie, heet het. Nog verder naar links ordonneert men het sluiten van belastingparadijzen, voor eens en voor goed. Het zijn allemaal pogingen om met één of enkele doortastende maatregelen het systeem grondig om te buigen.
Sceptici geeuwen dat dit pastoorspraatjes zijn. Realisten beweren dat we heel vlug in oude gewoonten zullen hervallen. Misschien zal een oma al eens vlugger whatsappen met haar kleinkinderen en blijven hier en daar wat thuiswerkdagen of teleconferenties plakken. Maar daar zal het volgens hen bij blijven.
(lees verder onder de foto)
(lees verder onder de foto)
© Lieven Nollet
Punt is dat samenlevingen niet eensklaps veranderen. Daarin hebben realisten wellicht gelijk. Zelfs revoluties in veel eenvoudigere samenlevingsvormen als de onze namen tijd in beslag en gingen door verschillende fases. Wie waarover beslist, wie waarin belang heeft, is in de netwerksamenleving die we geworden zijn niet duidelijk meer. Het wordt dus moeilijk om handvatten te vinden.
Bovendien botst elke verandering hoe dan ook op weerstand. Het nieuwe is onbekend en onzeker. De mensen die voor verandering moeten zorgen, zijn steeds mensen die ook grootgebracht zijn in het oude. En al zijn ze dat oude nog zo spuugzat, toch zijn ze er meer van doordrongen dan ze zelf beseffen.
Het is daarom misschien wijzer om het in dit stadium zo simpel mogelijk te houden. Wetende dat het onmogelijk is om in alle details van een nieuwe wereld te voorzien. Wat we nu het meeste nodig hebben, is een richting waarin het uit moet gaan, een soort kompas dat de veranderingsdrang in juiste banen leidt.
(lees verder onder de foto)
(lees verder onder de foto)
© Lieven Nollet
Als we genoeg afstand nemen, kunnen we met het blote oog vaststellen dat de expansie van onze soort op deze planeet op haar grenzen botst. Ontbossing, vervuiling van water, lucht en aarde, klimaatverschuivingen, oplichtende autostrades en drukte in de atmosfeer, uitstervende soorten, stormen, pandemie ... Meer bewijzen zijn eigenlijk niet nodig. Van op de maan kan je zien hoeveel plaats de mens voor zich aan het opeisen is. We hebben die beelden nu eenmaal.
De kunst zal er dus allereerst in bestaan om die grenzen onder ogen te willen zien en ze te leren respecteren. Het is een existentiële opdracht waarvoor we ons geplaatst zien. Een kwestie van leven of dood. Alles wat van aard is om de menselijke activiteit te milderen, gaat dus in de juiste richting.
Dat aanvaarden is de belangrijkste verandering die we moeten doormaken.
Hoe eenvoudig ook, dat zal niet simpel zijn. Al eeuwen zijn we doordrongen van het geloof dat het goed is om te blijven groeien. Op de economische groei bouwden we na de tweede wereldoorlog zelfs een hele welvaartstaat. Veel onrecht, ongelijkheid, armoede, ziekte, oorlog gingen daarbij voor de bijl. Als we nog verder opklimmen in onze geschiedenis, vinden we nog meer bewijs dat groei ons telkens tot op een hoger punt in de beschaving bracht. We veroverden vruchtbaar land op de wildernis, we wisten ons tegen koude en wilde dieren te beschermen door samen dorpen en steden te bouwen. Heel ons DNA is gericht op groei. Het wil zich vermenigvuldigen. We verschillen daarin niet zoveel van andere levensvormen.
Voor de mens geldt evenwel dat hij zich daar bewust van kan zijn. Dat hij zich ook bewust kan worden van het keerpunt waarachter nog meer groei tot zelfdestructie leidt.
Voor de mens geldt evenwel dat hij zich daar bewust van kan zijn. Dat hij zich ook bewust kan worden van het keerpunt waarachter nog meer groei tot zelfdestructie leidt.
Verminderen, dus. Daar wijst het kompas naartoe. Maar hoe?
(lees verder onder de foto)
(lees verder onder de foto)
© Lieven Nollet
Op 30 november 2019, een tijdje voor corona, kwam een groep nadenkende burgers tot de volgende voorstellen.
Ten eerste moet de economie terug ten dienste gesteld worden van mens en natuur. Ze moet haar status van afgod afleggen. Dat doen we door economische activiteit aan dwingende boekhoudkundige regels te onderwerpen. Menselijke bedrijvigheid die het menselijk en natuurlijk kapitaal vernietigt, wordt daardoor illegaal.
Ten tweede moeten zaken van gemeenschappelijk belang uit de greep van de vrije markt gehaald worden. Een goed werkende landbouw, justitie, mobiliteit, energievoorziening, onderwijs en zorg, kunnen geen toevallige uitkomst van op elkaar inwerkende individuele belangen zijn. Daarvoor zijn ze te belangrijk. De crisis waarin we nu verkeren, toont dat oorverdovend aan.
Ten derde mag men de spirituele verzuchtingen van de mens, zijn verlangen naar geluk, liefde, humor, beschouwing enzovoort niet ondergeschikt maken aan zijn materiële noden. Het is nog altijd zo dat een goed materieel bestaan tijd moet maken voor ontmoeting en niet omgekeerd, dat ontmoeting zou moeten leiden tot nog meer op de duur onstilbare materiële noden.
Ten vierde, maar dat schreven we al, zal de fetisj van de groei moeten getemd worden. Die is niet langer ongelimiteerd. Tegenover groei van het ene zal krimp van iets anders moeten staan. Dat geldt trouwens niet enkel in de ecologische zin. Dat is ook waar op geestelijk vlak, willen we geestelijk gezond blijven.
Ten vijfde moet de overheid in zijn herverdelende rol hersteld worden. Al te lang zat de staat op het beklaagdenbankje of werd ze ingeschakeld als dienaar van de vrije markt. De overheid heeft de edele opdracht om de cohesie van de samenleving te bewaken. Ze moet dus waken over een faire verdeling van middelen zowel als rechten onder de mensen.
(lees verder onder de foto)
(lees verder onder de foto)
© Lieven Nollet
Ten slotte is er een culturele herijking van enkele belangrijke begrippen nodig om dat allemaal waar te maken. Werk, productiviteit en vooruitgang moeten uit de ketenen van het financieel winstbejag bevrijd worden en nieuwe, emancipatorische invullingen krijgen. Het gaat immers om tijd maken voor ontmoeting.
Dat allemaal en dat allemaal samen, is voldoende als kompas.
Maar het is al heel wat als we kunnen inzien dat groei niet meer het uitgangspunt is, maar eerder het probleem.
Meer van Hans Claus