Het werd een avond die vooral mijn eigen vensters opentrok. In hartje Brussel dan nog, voorwaar de stad met een zware penitentiaire geschiedenis. Het negentiende-eeuwse Vorst en Sint-Gillis hebben bij vele gedetineerden, bezoekers en cipiers, en ook bij mezelf een verwoestend spoor getrokken als het aankomt op geloof in verandering en in humane vooruitgang.
Eerst getuigde de arme cultuurfunctionaris van die gevangenissen hoe zij keer op keer en sinds lang voor corona moest ervaren hoe culturele activiteiten altijd de eerste waren om geschrapt te worden. Personeelstekort, sociale en andere spanningen, alle redenen zijn goed. Ik herkende dat mechanisme direct. Bibliotheek, workshops, muziekles, noem maar op, ze worden in zulke fabrieken van straf en controle hoogstens gedoogd – en dan nog als eerst aan al het andere is voldaan. Gelet op de precaire en achtergestelde situatie van de meeste van de Belgische gevangenissen is aan al dat andere evenwel bijna nooit voldaan. Cultuur, als het zich voordoet in een gevangenis, is een zeldzaam goed.
Men praat er jaren over na. Een toneelvoorstelling is goed voor een doctoraatsstudie en een televisiereportage. Daarna is het dikwijls weer voor jaren dodelijk stil. Als men het over cultuur in de gevangenis heeft, heeft men het meestal over gevangeniscultuur. Men bedoelt dan de macho pikorde die in die broeierige plekken ontstaat, illegale tatoeages en bloedstollende inkervingen in kale celmuren van het genre 'racist, ACAB, fuck the system'. Zowaar niet de cultuur die verbindt of bruggen legt tussen binnen en buiten, nu of later, die herkenning en betekenis opwekt, maar eerder kreten van onmacht, die ik daarom niet minder acht.

De avond die georganiseerd werd door Passa Porta bracht na de getuigenis van de cultuurfunctionaris zowaar onze eigenste federaal procureur ten tonele. Die trok wat die stiefmoederlijke behandeling van cultuur in de gevangenis betreft zowaar de parallel met de coronamaatregelen. Eerst alle fabrieken en alle winkels open en pas als de 'cijfers' onder een of andere nullijn zakken, kunnen we weer samen van muziek en poëzie genieten. Alsof de mens dat wel kan missen. Echte maatschappijkritiek uit een hoek vanwaaruit ik het niet had verwacht!

Ik was niet de enige die die avond naar huis stapte met het geruststellende gevoel dat dit land geleid wordt door mensen die zich daar samen met zovele dichters, muzikanten, schrijvers en gewone cultuurgenieters aan storen. Aan zo'n samenleving die het eigenste van wat een mens is onder het stof van het materialisme en het dictaat van de 'economie' bedelft. In dat opzicht zijn we dus allemaal gevangenen.

Het is inderdaad een trieste vaststelling dat in de heersende orde materiële zaken van hoger belang geacht worden dan spiritualiteit (in al zijn vormen). Het moet me van het hart: we begaan hier een joekel van een vergissing. Een mens is immers een sociale betekenisgever. Dat onderscheidt hem van alle andere soorten. Als hij dat deel van zichzelf on hold zet, omdat er eerst nog moet gewerkt en gebouwd en gekocht en gegeten, dan zal hij voor eeuwig als een gefrustreerde aap op deze planeet blijven rondhossen.
En dat is precies wat hij doet! Dat veroorzaakt de multipele spanningen, de polarisatie, de onophoudelijke strijd, misdaad, oorlog, uitputting en ziekte. En wellicht nog een paar andere kwalen.

De procureur himself vertelde hoe deradicalisering – en dat is echt wel zijn ding – veel meer dan met controle met echte intergenerationele ontmoeting en met cultuur te maken heeft. Zijn visie spoorde niet alleen met mijn opvattingen, maar ook met mijn ervaringen in de buik van de gevangenis waar – jawel – in weerwil van heel de tegenzittende context, soms wel het echte gesprek van mens tot mens plaatsvindt en waar we – zelden, maar toch – soms kwetsbaar aan elkaar kunnen toegeven, directeur en gedetineerde, dat we beiden hunkeren naar wat liefde en erkenning, en ons tegen de achtergrond van een gedeelde existentiële zinloosheid optrekken aan een sms'je met een paar gemeende x'en.

Maar zie. Ik kwam thuis en moest die avond nog de Pano-reportage over de camerabewaking doorslikken. Als er maar camera's verkocht worden dus, ook al wordt daar geen misdrijf minder door gepleegd. Blind geloof in controle, niet bezwaard door nog maar de minste reflectie over hoe criminaliteit tot stand komt of door wat een mens drijft. Camera's verkopen en hoogopgeleide mannen uren voor schermen plaatsen om verdachte bewegingen te spotten. Zo'n wereld.
De mens is werkelijk een kannibaal, bedenk ik dan. Hij bijt zichzelf letterlijk de staart af. Al wat hem menselijk maakt, wat hem innerlijk verrijkt en bevrijdt, wat hij – als puntje bij paaltje komt – van belang vindt en waar hij echt van leeft, is hij bereid op te offeren als de rattenvanger het deuntje van de angst speelt. Angst voor criminaliteit, angst voor de vreemde mens, angst om niet mee te zijn met de laatste technologische vooruitgang, angst om geen haantje de voorste meer te zijn, angst voor de grillen van de beurs.

En geruisloos worden ondertussen de zakken van de gewone man geledigd en die van het geldmonster gevuld. Hij mag een lijntje meesnuiven om het hoofd boven water te houden als de druk te hoog wordt, want die illegale handel floreert, ondanks de successen van operatie Sky en consoorten. Corona of niet. Ook dat geld vloeit netjes dezelfde kant uit.

Ach, een cultuuravond in hartje Brussel. Het doet zo'n deugd. Als je er niet al te diep bij nadenkt en je je weet op te trekken aan de wijze woorden die daar voor de camera op het podium over en weer gaan, dan lijkt de wereld wel een warme plek.