21 januari 2022
De zes smaken van de moraal
We zijn toch allemaal voor rechtvaardigheid, loyaliteit en eerlijkheid; wie is er nu voorstander van bedrog, ontaarding en onrecht? Hoe komt het dan toch dat mensen het zo hartsgrondig met mekaar oneens kunnen zijn? Over geld, belangen en wie de vuilnisbak buitenzet, tot daar aan toe, maar over het verschil tussen Goed en Kwaad zelf? Politieke overtuigingen, coronamaatregelen of diepgaande analyses van scheidsrechterlijke beslissingen … zo goed als alles waarover je van mening kunt verschillen, valt uiteen in extreme diametrale standpunten die onmiddellijk emotionele labels krijgen. Je bent niet iemand met een andere mening, neen je staat aan de verkeerde kant van de moraal; je bent een slecht persoon met foute waarden.
Dieper graven en onderliggende kolken van ongenoegens en frustraties blootleggen, het is ongetwijfeld boeiend, maar hier wil ik nu focussen op een van de mechanismen die een groot gedeelte van al dat onbegrip veroorzaken. Nog los van opzwepende en polariserende algoritmes. Want de sociale media hebben het conflict niet uitgevonden, enkel opgezweept en van een megafoon voorzien.
Ik baseer me op de evolutionaire psychologie, die stelt dat onze hersenen, net zoals al onze andere organen, darwinistisch geëvolueerd zijn, wat zich logischerwijze vertaalt in gedrag, emoties en overtuigingen. Nota bene, over het feit dat de menselijke psychologie met z'n wortels diep in die darwinistische, dus biologische, sokkel verankerd zit, bestaat in de cognitiewetenschappen zeer grote, maar geen volledige, consensus.
Vooreerst moeten we ons afvragen, wat is moraal eigenlijk? We hebben altijd de neiging gehad om moraal te zien als onze edelste eigenschap die ons van de dieren onderscheidt zodat het haast niet anders kon of het was van god zelve gegeven. Als u dat niet gelooft, moet er dus een andere oorzaak zijn. Vanuit de evolutionairwetenschappelijke invalshoek is het een mechanisme, dat ervoor zorgt dat wij, via intuïties en affecten, als groepsdieren toch kunnen samenwerken – ook buiten biologisch familieverband – hoewel we tegelijkertijd genetisch geprogrammeerd zijn om vooral goed voor ons eigen overleven en voortplanten te zorgen. Groepsdieren? Jawel, zie ook hier voor meer uitleg als u denkt dat wij geen dieren zijn. Of deel uitmaken van het dierenrijk, als u dat liever hoort. U en ik, ja wij allemaal, ook uw opponent waarmee u het hartsgrondig oneens bent, zijn uitgerust met dat evolutionair gegroeide mechanisme. Uitzonderingen die wel degelijk de regel bevestigen, zijn de psycho- of sociopaten.
Over ethiek zijn er bibliotheken vol geschreven, maar mijn insteek beperkt zich in deze bescheiden vorm tot de manier waarop de sociaal psycholoog Jonathan Haidt van de universiteit van New York het in zijn boek The Righteous Mind (recent vertaald als Het rechtvaardigheidsgevoel) over de zes 'smaken' van de moraal heeft.
De zes smaken van de moraal
Zes morele 'smaken' of waarden die we verdedigenswaardig vinden versus zes tegengestelden die we verwerpen en immoreel vinden.
Mensen hebben de neiging om ongewenste overtuigingen te labelen als immoreel. Maar merkwaardig genoeg is hetzelfde moreel systeem verantwoordelijk zowel voor het verbinden als voor agressie tegen de zij-groep.
Als wij en zij allemaal dezelfde zes smaken kennen, waar loopt het dan mis? We treden de wereld tegemoet met dezelfde morele werktuigen, maar niet iedereen kent hetzelfde gewicht toe aan elk van die 'smaken'. U kunt het zelf proberen. Hoewel u elke 'smaak' herkent als zijnde een deel van uw waarden, krijgt niet elke smaak dezelfde focus. Om in de smaakmetafoor te blijven. Ze zijn niet even lekker. U vindt ze niet allemaal even belangrijk. Elk van die 'smaken' heeft een verschillend gewicht in uw oordeel en dat gebeurt grotendeels onbewust. Een voorbeeld: Laat me raden, u vindt rechtvaardigheid 'smaakvoller', belangrijker dan sacraliteit; u vindt zorg voor de zwakkere zwaarder wegen dan loyaliteit aan de eigen groep en al zeker dan autoriteit.
Het probleem waar ik het over heb ontstaat omdat er mensen zijn die bijvoorbeeld zorg voor de zwakkere óók belangrijk vinden, maar groepsloyaliteit minstens even zwaar laten wegen, waardoor 'zorg voor de eigen zwakkere' tegenover 'zorg voor álle zwakkeren' komt te staan. De cirkel van de empathie is voor de ene breder dan voor de ander. Breder betekent niet noodzakelijk beter of edeler, want in casu, zeer veel zorg kan doorschieten en bij contraproductieve naïviteit uitkomen die tegenkanting oproept.
Het is noch mijn bedoeling, noch mijn taak om u te adviseren welke 'smaak' u het meeste gewicht moet toekennen. Dat beslist u zelf wel. Ik reik alleen Haidts model aan om het nut te benadrukken van aandachtig luisteren naar de interne logica van de keuzes van uw opponent. Ook als die intussen, door al dat weinig fijnzinnige geroep van politici en allesweters in de (sociale) media, een bijzonder nare bijsmaak gekregen hebben. Toegegeven, het is best moeilijk: je moet een interne weerstand overwinnen.
Waar we nood aan hebben is een soort moreel Esperanto. Dat betekent niet dat we het met mekaar eens hoeven te zijn. Liever niet zelfs, misschien is diversiteit van meningen wel constructief? Het gaat ook niet over de 'common ground' waarover Karl Popper het heeft. Dat hebben we ook nodig, maar dat is nog een stap verder, nog moeilijker te bereiken. Neen, het gaat erover dat we mekaar begrijpen. Niet in de betekenis van empathisch begrijpen, maar semantisch, in de zin van gewoon snappen wat de ander bedoelt en welk gewicht de woorden hebben. Dat is minder evident dan het lijkt, ook al spreekt u hetzelfde dialect. De woorden die u zegt of schrijft krijgen hun betekenis in het hoofd van de ontvanger op basis van de connotaties en emoties die ze daar oproepen. En dat is niet noodzakelijk, meestal niet zelfs, dezelfde als de betekenis die de woorden in uw hoofd hadden. Luister ook eens naar de opponente woorden met de connotaties in diens hoofd en niet alleen met de uwe.
Ter illustratie: stel, u bent ervan overtuigd dat het ecologisch niet goed gaat met de aarde en bent voorstander van forse maatregelen. Dat hecht zich in uw hoofd aan haast sacrale zorg voor de natuur en alles wat daar meestal bij betrokken is. Een boer of arbeider op het Franse platteland koppelt het dan weer aan onbetaalbare dieselprijzen, onbestaand openbaar vervoer en ivorentorendictaten vanuit Europa en Parijs. Hij 'verwoordt' dat ongenoegen met het kapotslaan van Parijs' straatmeubilair en dat zorgt dan weer voor nog andere connotaties.
Dat verschillende gewicht is het resultaat van, onder andere, uw opvoeding, biotoop en alles wat u ooit hebt meegemaakt, ten kwade en ten goede. Eerlijkheid en rechtvaardigheid zult u zwaarder inschatten als u dat van thuis uit meekreeg, maar ook als u vaak bedrogen werd. Vrijheid vindt u dan misschien weer belangrijker als u autoritair werd opgevoed. Noteer dat een zeer groot gedeelte – in feite ruimschoots het grootste gedeelte – zich buiten het zicht van het bewustzijn afspeelt.
Wie aan een wereld zonder conflict wil werken, begint aan een langdurige en moeizame tocht. Want hij heeft de natuur van de mens tegen, weliswaar gedeeltelijk, maar toch. We kunnen daar maar beter rekening mee houden.
Voor een bespreking van het boek van Jonathan Haidt, zie hier.
Meer van Max Schneider