13 mei 2022
Boeken in de bak
Het stukje stond ergens verloren in de krant van donderdag 5 mei, op de buitenlandpagina: 'Boeken lezen in ruil voor minder celstraf'. Voor een keer ging het niet over Rusland of Oekraïne, maar over een overheidsproject in Bolivië. In 47 overbevolkte gevangenissen die geen ander educatief programma hebben, konden geïnterneerden daar een deel van hun straf afkopen door boeken te lezen.
Een filmpje op een Franse website toont een gevangene in de Boliviaanse hoofdstad La Paz. Ze is een roman van de Mexicaanse auteur Jorge Volpi aan het lezen – Una novela criminal. De auteur is ook advocaat. Je weet maar nooit. De wijsvinger van haar getatoeëerde hand volgt de regels op het blad.
Het project waaide over uit Brazilië, waar het zijn nut al eerder bleek te hebben bewezen. Per gelezen boek wordt de celstraf verminderd. Hoeveel hangt af van gevangenis tot gevangenis, legt de directrice uit, maar ook van boek tot boek. Gemiddeld gesproken levert een boek vier dagen gewonnen vrijheid op. Eén vrouw heeft er op een jaar tijd twaalf gelezen. Anderhalve maand minder op een straftijd waarvan ze de werkelijke duur eigenlijk niet kent: justitie maalt traag in Bolivië.
_Books behind bars
'Books behind bars' wordt het project genoemd. Een zoektocht op het internet leert dat de naam niet origineel is. Ook in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk bestaan er projecten met die naam. Of een die er toch sterk op lijkt. Ik vind ook verwijzingen naar 'Books through bars' en 'Books beyond bars'. Boeken hebben iets met tralies, zoveel is duidelijk.
Wat al die projecten verbindt, is de gedachte dat lezen ook in de gevangenis goed is voor een mens. Als tijdverdrijf, om even te ontsnappen aan de werkelijkheid, of gewoonweg om te leren lezen. Veel van de gevangen, weet de directrice, hebben hun hoop op een beter leven verloren. De boeken kunnen hen die hoop teruggeven.
Ik zie van alles op de stapels die in de bibliotheek van de gevangenis in La Paz liggen: J.K. Rowling en Isabel Allende, gedichten van Emily Dickinson, een boek van Vargas-Llosa. Maar ook non-fictie. Hoeveel vrijheid elk boek waard is, is niet duidelijk. Maar ze zijn wel gelezen.
_Samen lezen in de cel
De voorbije weken was ik twee keer te gast in De Nieuwe Wandeling in Gent, voor een samen-lees-sessie met een aantal gedetineerden. Vijf mensen van buiten, vijf mensen van binnen, en een leesbegeleidster die een verhaal voorleest. Om de zoveel tijd pauzeert ze en nodigt de deelnemers uit te spreken over wat hen raakt in de tekst, wat hen opvalt, wat ze zien, wat ze voelen.
Bij de eerste leespauze ging het nog aarzelend, maar lang duurde het niet of iedereen kwam aan het woord. Zonder onderscheid in ervaring, achtergrond, overtuiging. Enkel de badges van de bezoekers maakten duidelijk wie binnen hoorde en wie niet. Een van de gevangenen leest graag Murakami, een andere schrijft scenario's. Een derde haast zich van zijn taak in de keuken om er toch bij te kunnen zijn.
De sessies in de gevangenis hebben me diep geraakt en me nog meer overtuigd van de kracht van literaire teksten. Niet dat ik geloof dat lezen van ons plots betere mensen gaat maken. Het gaat in die sessies ook niet over het lezen als dusdanig, wel over het samen lezen. En over het luisteren naar elkaar.
_Luisteren
De teksten die we lezen, nodigen iedereen uit om zijn of haar verhaal te vertellen, waar de anderen dan naar luisteren. Dat creëert aandacht en respect. Niet om het met alle aspecten van dat verhaal eens te zijn, maar om ondanks de meningsverschillen toch verbinding te vinden. Wat buiten de muren van de gevangenis soms zo moeilijk lijkt, lukt hier wonderwel.
Een van de verhalen die we in de gevangenis lazen, lees ik kort nadien in een andere samen-lees-context. Zelfde werkwijze, zelfde tekst, zelfde begeleidster. Het verhaal gaat over vier mannen die een kamer in een ziekenhuis delen. Een van hen ligt aan het raam en vertelt de anderen wat hij ziet. Wat hij ziet, ziet hij niet echt. Hij gebruikt zijn verbeelding, en de anderen gaan erin mee.
Meteen valt het verschil in lezing me op: terwijl de gevangenen het verhaal lezen als een realistische weergave van hun eigen leven ('zo is het, inderdaad!'), staat in de andere samen-lees-groep de symboliek van het verhaal centraal. Iemand heeft het over Plato's allegorie van de grot. We knikken allemaal. Maar we weten eigenlijk nauwelijks hoe het echt voelt, daar in die grot.
_Re-integratie
Het project in Bolivië roept veel vragen op. Foute vragen ('wordt er wel nagegaan of ze die boeken echt gelezen hebben?') en juiste vragen ('hoe komt het toch dat het lezen van fictie zo'n impact heeft op onze verbeelding?'). Na de tweede sessie in De Nieuwe Wandeling zei een van de gedetineerden: dit anderhalf uur heeft al meer gedaan voor mijn re-integratie dan welke andere activiteit ook. Ik geloof hem op zijn woord.
Meer van Jürgen Pieters