7 juni 2022
Pan-Afrikaans Gorée-instituut dertig jaar
Nu de oorlog volop woedt in Oost-Europa verengt de focus van de westerse media zich. Afrika raakt stilaan helemaal buiten beeld. Een enkele keer gaat het nog over Mali of Sierra Leone, of de Afrika Cup in Kameroen. Berichten beperken zich meestal tot oorlog en conflict, honger en economische gevolgen van een voortwoekerende pandemie. Er is zo veel meer, zoals de vele prachtige ngo-projecten, kunst en literatuur, Afrikaanse filosofie, of bijvoorbeeld de viering van een uniek instituut in West-Afrika. Dit alles krijgt bij ons nauwelijks of geen aandacht.
In juni 2022 bestaat het Gorée-instituut (GORIN) precies dertig jaar. De pan-Afrikaanse organisatie, voluit Centre pour la Démocratie, le Développement et la Culture en Afrique, is opgericht met als doelstelling (volgens de webstek) 'de contribuer à la mise en place de sociétés paisibles, justes et autosuffisantes en Afrique, de renforcer le dialogue politique pour la résolution pacifique des conflits, de contribuer à la consolidation des processus démocratiques et des institutions, et d'encourager la créativité artistique, sociale et économique'. In 1987 zijn tijdens de Dakar-conferentie de eerste stappen gezet die hebben geleid tot de oprichting van het befaamde instituut, onder anderen door Thabo Mbeki, Alfred Nzo, Steve Tshwete, Mac Maharaj, Pallo Jordan, Kader Asmal, Bridget Mabandla, Essop Pahad en Barbara Masekela, Breyten Breytenbach, Frederik van Zyl Slabbert en een groep progressieve Zuid-Afrikanen in de diaspora. Het gezelschap voerde in de Senegalese hoofdstad met het ANC, in Zuid-Afrika onder apartheid een verboden partij, onderhandelingen over politieke transitie. Met de gekende gevolgen: in februari 1990 kwam de staatsgevangene ('terrorist') Nelson Mandela vrij en op 27 april 1994 vonden de eerste democratische verkiezingen plaats in Zuid-Afrika. De toenmalige president van Senegal Abdou Diouf nam eind jaren tachtig het initiatief voor het congres van Dakar, hierin gesteund door schrijfster Danielle Mitterand namens La Fondation France-Libertés.
_Nieuwe plannen
Nu het Gorée-instituut drie decennia actief is, is het tijd voor een nieuw élan. Gesprekken zijn momenteel gaande, niet toevallig is de Zuid-Afrikaans/Franse schrijver, beeldend kunstenaar en publicist Breyten Breytenbach de aanstichter van initiatieven die voor een verfrissende dynamiek zorgen. Namen worden thans genoemd en fondsen verzameld. In een gesprek benadrukt Breytenbach dat de werking niet uitsluitend is gericht op West-Afrika, of meer specifiek op Senegal, maar het hele Afrikaanse continent bestrijkt. De lijn die in 1987 vanuit Zuid-Afrika is gelegd, de kiem voor het instituut, moet hoe dan ook gerespecteerd blijven. Uit onze gesprekken over het Gorée-instituut kan ik het gevolg trekken dat nu meer dan ooit, na en tijdens alle politieke en culturele omwentelingen in Afrika, impulsen dringend nodig zijn. Tijd voor revitalisering. Breytenbach was lange tijd verantwoordelijk voor de culturele aangelegenheden op Gorée (2002-2010). Zo was hij initiatiefnemer van de poëziekaravaan die van Dakar tot Timboektoe trok. Nu wil hij die fakkel doorgeven omdat in de wereld van Afrika, in de contacten tussen Afrika en Europa, méér Gorée nodig is. Er wordt nagedacht aan een pendant of zusterinstelling op Europese bodem.
Op de website van het Gorée-instituut is te lezen dat de organisatie 'réalise sa mission par la recherche, la facilitation et l'intervention, et travaille en étroite collaboration avec les instances régionales et sous régionales africaines, les organisations de la société civile africaine et les citoyens africains'. Naast maatschappelijke, economische en politieke onderwerpen bestaat ook ruim aandacht voor cultuur en kunst, voor de facilitering van wetenschappelijk onderzoek.
Op de website van het Gorée-instituut is te lezen dat de organisatie 'réalise sa mission par la recherche, la facilitation et l'intervention, et travaille en étroite collaboration avec les instances régionales et sous régionales africaines, les organisations de la société civile africaine et les citoyens africains'. Naast maatschappelijke, economische en politieke onderwerpen bestaat ook ruim aandacht voor cultuur en kunst, voor de facilitering van wetenschappelijk onderzoek.
_Goeree – L'Ile des Esclaves
Het eiland Gorée, gelegen voor de kust van Dakar, staat bekend als het slaveneiland. Het was eeuwenlang in wisselende handen van Portugese, Franse, Britse en Nederlandse kolonisatoren. Als eigendom van de Verenigde West-Indische Compagnie fungeerde L'Ile des Esclaves als doorgangsplek voor tot slaaf gemaakten naar Zuid-Amerika en de Verenigde Staten. Guy Thilmans schrijft erover in La grande batterie de Gorée. Recherches archéologiques et historiques (2006). Gorée staat symbool voor onderdrukking en dehumanisering, economische exploitatie, de terreur van slavenhandel. Als dusdanig is het eiland een betekenisvolle lieu de mémoire in West-Afrika, waar niet toevallig – onder meer dankzij de investering van de Hongaarse zakenman George Soros – het vredes- en onderzoeksinstituut is gevestigd.
Enkele maanden geleden was Breytenbach er na lange tijd weer op bezoek en tekende reisnotities op, deelde zijn bekommernissen. Hij schreef over verval, inertie zelfs, nood aan plannen. Want het fundament is er, de drukpersen zijn alleen in onbruik geraakt en wachten op nieuwe projecten. De viering van dertig jaar Gorée-instituut en het maatschappelijk debat over dekolonisering zijn aanleiding om hierover in gesprek te blijven.
_Bevordering van democratie en samenspraak
Le Gorée Institute, 'maison pour la démocratie', is een organisatie die het debat over mens en maatschappij op Afrikaanse bodem gaande houdt, zelfs bevordert. Vandaag wordt in de VS, in Europa en in Afrika het gesprek gevoerd over dekolonisatie, aangewakkerd door de Black Lives Matter-beweging, over de mentaal en fysiek tastbare gevolgen van eeuwenlange kolonisatie van volkeren en culturen door imperialistische en koloniserende Europese mogendheden.
In de postkoloniale periode, sinds 1960 in Senegal en Gorée, blijven westerse ('witte') denkpatronen bepalend voor onze Europese kijk op Afrika en bij uitbreiding op continenten, culturen en volkeren die eeuwenlang zijn onderdrukt, economisch uitgebuit, fysiek en geestelijk mishandeld. Sinds jaren worden standbeelden en andere herinneringsbeelden van koloniale onderdrukkers omvergeworpen, eerst Cecil Rhodes in Kaapstad (#RhodesMustFall, de dekoloniseringsbeweging aan de University of Cape Town), later Leopold II in België. Een recente discussie over het activistisch verwijderen van beelden en opschriften, ook de dekolonisatie van taal en gebruiken, van onze voorstellingswijze van het verleden, laat een spagaat zien tussen kunstenaars en academici. Waar sommige wetenschappers het gesprek voeren tot een bepaalde grens, oproepen om het verhaal grondig te herdenken en opnieuw te vertellen, breken kunstenaars door die grens en trachten op een creatieve en verbeeldingsrijke manier met de relicten of ingesleten verhalen van de (post)koloniale geschiedenis om te gaan. Academici en universitaire instellingen, die weliswaar bereid zijn de oproep tot dekolonisering ter harte te nemen en het debat in alle openheid te voeren, gaan wellicht op krampachtige wijze om met het debat. Er zijn redenen voor te bedenken, zoals de huidige financiering van academische instellingen, economische belangen, contacten met de bedrijfswereld.
Gaan kunstenaars, zoals verenigd in het pan-Afrikaans Gorée-instituut, inderdaad op een veeleer productieve en creatieve manier om met (post)koloniale geschiedenis? Misschien niet door in de publieke ruimte tekens van dat verleden te elimineren – er wordt vandaag nogal gauw gesproken over 'cancelcultuur' – maar door op een vindingrijke, maatschappijbetrokken manier hiermee om te gaan en de geschiedenis een plaats te geven. Gorée laat ruimte aan de verbeelding, Afrika wordt er verbeeld. Ik denk dat we vandaag meer nood hebben aan dergelijke instituten die verenigen en ons leren creatief en kritisch om te gaan met het verleden.
In het strategisch plan 2021-2025 van het Gorée-instituut lees ik een behartigenswaardige visietekst. In de communicatie over het GORIN is dit te lezen: 'Cette mission nécessite notamment l'élaboration de nouveaux paradigmes, l'élargissement des réseaux de personnes et d'institutions, l'optimisation des ressources humaines existantes sur le continent'. De verbeelding is aan de macht in Afrika. Met de kunstenaars van het Afrikaanse continent moeten we verder durven te dromen en dergelijke initiatieven ook hier bij ons voldoende aandacht en respect geven.
Een uitvoeriger bijdrage over het Gorée-instituut is gepubliceerd op de website Voertaal.
Ook de Eilandaantekeninge van Breyten Breytenbach naar aanleiding van mijn bijdrage kan ik aanbevelen.
Meer van Yves T'Sjoen
Ook de Eilandaantekeninge van Breyten Breytenbach naar aanleiding van mijn bijdrage kan ik aanbevelen.