De pers zou je dan weer kunnen verwijten dat ze toch wel heel gretig elke week op zoek gaat naar een pakkend verhaal dat de emoties aanspreekt, daarbij gewillig voorbijgaand aan wat er wél goed gaat bij justitie. Ware het niet dat ze doorgaans niet echt ver moet zoeken naar die verhalen: misschien zijn die casussen een beetje aangezet, maar ze zijn ook niet verzonnen. De schrijnende voorbeelden van gestorven kleuter(s) en mishandelingen in de crèche duiken te vaak op om ze weg te kunnen wuiven als aangedikte anekdotiek. Uitbaatsters die meermaals (!) veroordeeld zijn voor verwaarlozing en kindermishandeling blijven een crèche uitbaten en Kind en Gezin is op de hoogte, maar kan daar niks aan doen (!!!) want stoot op justitie. Andere situatie, zelfde verhaal: moord op Julie Van Espen. Andere situatie, zelfde verhaal: kleuter Dean en Dave De Cock. Andere situatie … ach laat maar, u leest ook kranten.

Mijn opzet is niet zozeer dat ik iemand met de vinger wil wijzen, noch dat ik dan wél zou weten hoe het opgelost moet worden, en ik zing ook niet mee in het koor dat roept om meer, zwaardere en langere straffen. Naar verluidt legt ons land trouwens langere straffen op dan vergelijkbare buurlanden. Vooral in Scandinavië en Nederland blijkt dat het anders kan. Waar het voor mij over gaat is dat al die volkse argwaan, terecht of niet, prima meststof is voor het populistische onkruid, want we maken het hen wel heel gemakkelijk om van die miserie garen te spinnen. Wat daarbij ook niet helpt is dat justitie, niettegenstaande verwoede pogingen en goede bedoelingen, niet echt uitblinkt in communicatieve skills. Wakker geschud door het schrikbarend stijgende wantrouwen van de bevolking heeft men – transparantie, weet je wel – zijn medewerking verleend aan een aantal televisieprogramma’s waarin rechters, onderzoeksrechters, gerechtsdokters, advocaten en nu ook vrederechters een inkijk geven in hun doen en laten. Wat mij betreft doet dat meer kwaad dan goed. Ik zie daar vooral mensen aan het werk die hun best doen, maar omdat ze van de politiek, van ons dus, niet de middelen krijgen om echt therapeutisch, begeleidend en remediërend te werk te gaan, verplicht zijn te dweilen met de kraan open. Ik betwijfel sterk of die reportages en programma’s ook maar iets van het wantrouwen wegnemen, wat uiteindelijk toch de bedoeling moet zijn geweest. In dezelfde poging om middels meer transparantie het wantrouwen weg te nemen, lees ik in interviews vooral weeklachten over te weinig mogelijkheden om therapeutisch te werken en een verhaal – dat vaak als lichtjes belerend ervaren wordt – over noodzaak en belang van die vermaledijde procedures. Zo goed als niets echter over de rechten van de slachtoffers.

Rechters hebben weliswaar een beoordelingsvrijheid maar zijn aan handen en voeten gebonden door regels, wetten en procedures. En dat is maar goed ook; rechtspraak à la tête du client of volgens 'de roep van de straat’, dat willen we niet. Maar nu bestaat het tegenovergestelde beeld dat een vonnis, eens het voldoet aan al die regels en wetten, om een soort abstracte hogere waarheid gaat en niet om een, weliswaar op wetten gebaseerde, mening. Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman schreef recent een boek waarin hij het uitgebreid heeft over de 'ruis’ die er op (Amerikaanse) vonnissen zit. Daarmee bedoelt hij dat er statistisch aangetoond werd dat de strafmaat voor zeer gelijkaardige misdrijven bijzonder sterk kan verschillen per rechtbank. Zo absoluut zijn die waarheden dan toch blijkbaar niet, dat ze zich zonder meer boven de ethiek en het rechtvaardigheidsgevoel van de maatschappij mogen stellen. De zoveelste scoorkans voor populisten die het over ivoren torens hebben.

Het beperkte kader van een column staat me niet toe om er dieper op in te gaan, maar hier DS 30-4-22  is een voorbeeld van zo’n gang van zaken in het proces van de Reuzegommers die gewone volkse achterdocht in één klap verandert in een 'Zie je wel’. Het zal de publieke opinie in haar ethisch aanvoelen worst wezen of die vissaus (belangrijke factor in doodsoorzaak van Sanda Dia) nu op moment X, dan wel Y werd toegediend. Zij onthoudt vooral dat werkelijk niemand van de beklaagden ook maar iets met die vissaus te maken blijkt te hebben. Idem dito met de juridische chinoiserieën over wat er nu juist wel dan niet ten laste gelegd moet worden en aan wie. Ongetwijfeld legaal en belangrijk voor wie, begeleid door gladde advocaten, de klappen probeert te ontlopen, maar opnieuw, people don’t buy it.

Ik twijfel er niet aan dat al die regels, beperkingen en procedures zeer nuttig en noodzakelijk zijn, maar de maatschappij heeft ook nog andere criteria. De rechtbank mag haar oordeel niet laten afhangen van het feit dat de Reuzegommers rijkeluisjongetjes zijn met dure advocaten en hun trukendoos, maar 'de mensen' doen dat wel. Akkoord, affecten en emoties vormen een drassige grond om redeneringen op te bouwen, maar dat wil ook niet zeggen dat je het probleem hebt opgelost door die emoties dan maar weg te schrappen. We hebben zowel het epistemische als het emotionele register nodig om met de realiteit om te gaan. In die context creëren vonnissen die theoretisch en technisch perfect te verantwoorden zijn, emoties die ook aandacht verdienen. Anders gaan die woekeren en vormen ze een substraat voor woede, wrok en uiteindelijk foertstemmen. Die dubbele aanpak mis ik in het discours van justitiewoordvoerders. Ik let er al een hele tijd op en het perspectief van het slachtoffer ontbreekt al te vaak. En neen, ik vergeet hierbij niet dat er initiatieven zijn die wel in die richting gaan. Maar dat zijn vaak goedbedoelde doekjes voor het bloeden die aan vergadertafels bedacht zijn, maar niet in de buurt komen van het echte leed. Hoe vaak lees je niet: slachtofferhulp is ter plaatse, alsof het dan opgelost is. Het ware misschien beter geweest dat die dienst ervoor zorgt dat de slachtoffers niet door een jarenlange calvarie moeten van wat dan de gerechtelijke molen blijkt te heten, eer ze ooit één euro schadevergoeding zien. Zie de slachtoffers van de aanslagen in Zaventem of de ingestorte school in Antwerpen, maar net zo goed slachtoffers van 'gewone’ verkeersongevallen. Is dat iemands schuld? Ik zou het niet weten en waarschijnlijk is het niet de schuld van de rechters, maar het telt op in het rekensommetje van de negatieve perceptie.

Als het niet enkele procenten malcontenten zijn, die hoe dan ook altijd wel ergens tegen zijn, maar een meerderheid van de bevolking die het vertrouwen in een kerntaak van de overheid verliest, dan mogen we toch wel over een probleem spreken. Percepties van het type: 'Met een goede advocaat kan je dit of dat’ en 'Tegen hoge heren die de weg weten sta je machteloos‘ suggereren dat rechters manipuleerbare figuren zijn in een slecht theaterstukje. Je kan dat onzinnig noemen, maar het zijn wel versteende uitdrukkingen die voor te veel mensen een realiteit vormen.  Wat de zaak erger maakt dan iets dat je eventueel de tunnelvisie binnen een beroepssector zou kunnen noemen, is dat het over iets veel fundamentelers gaat dan een normaal meningsverschil over een beleidskeuze.

In een volgend artikel probeer ik, na gesprekken met mensen uit de sector, naar een uitweg te zoeken. Waarschijnlijk ijdele hoop, maar wat misschien wel zal lukken is het terugbrengen naar iets dat op een kern lijkt van waaruit, door vakmensen, naar een oplossing ten gronde gezocht wordt die rekening houdt met daders én slachtoffers.