26 juli 2022
Eureka Europa #3: Bizarre Brexit-gevolgen
Je leest soms bevreemdende stukjes in onze kwaliteitskranten. U herinnert zich allicht het 'Privilegie' van 2 oktober 1666 waarin koning Charles II 50 Brugse poorters vrije visvangst rond de Britse eilanden toekende 'ten eeuwigen dage'. Het document was in 1963 teruggevonden, het jaar daarop werd de Conventie van Londen goedgekeurd die alle Europese landen aan de Noordzee en de Ierse zee visrechten in elkaars wateren gaf. De Brugse schepen Viktor De Paepe had onmiddellijk de aanspraak van Londen op een exclusieve 200 mijlszone getest en met zijn treiler 22 kilogram tong 'van heel goeie kwaliteit' bovengehaald. De macht van de keure deed het gerecht afzien van een geding dat waarschijnlijk op een sisser voor de Britse staat zou uitlopen.
Het reikt tot nog kleinere uithoeken. 'Dranouter verliest tent door Brexit.' Baf, daar sta je dan in je blootje. De rompslomp die gepaard ging met werkvergunningen en materiaaloverbreng naar de weide van het folkfestival werd de Britse leverancier van de blauwe Kayam-tent fataal. De Westhoek kon niet blijven wachten, en in een vernederende ommezwaai werd gekozen voor een Duitse overkapping. Een affront voor Londen. Want alles is tegenwoordig de schuld van Brexit, tot en met de val van Boris Johnson zelve. Of was het nu omgekeerd? Want mijn neef in Princes Risborough (geheid kapitalistisch achterland van de Tories) zet nu al zijn kaarten in op Penny Mordaunt, de door Boris uitgespuwde minister van Handelsbeleid. Ze werd weggepromoveerd uit onvrede van Johnson over haar beleid als eerste vrouwelijke staatssecretaris voor Defensie (2019-2021). Maar eigenlijk meer omdat ze zijn verkiezingsbeloftes van betere verbindingen tussen steden en afgelegen streken geregeld afschoot. De premier stond naakt.
De appel valt nooit ver van de boom. Mordaunt werkte, net als mijn nicht, voor Johnson & Johnson. Mijn neef is dan weer een veteraan van Borneo; Mordaunt is genoemd naar de kruiser HMS Penelope die in 1944 door een Duitse U-boot naar de kabeljauwskelder werd getorpedeerd. Napels zien en daar sterven voor 211 van de 417 opvarenden. Penny wordt door de vloot op handen gedragen. Door de achterban van de conservatieven niet minder (mogelijk ook omdat ze in 2011 tot de meest sexy parlementariër werd uitgeroepen). Ze maakt dus een goeie kans op het leiderschap en Downing Street 10. Als er ten minste geen vuil spel wordt gespeeld door haar partij in het Lagerhuis.
Mordaunt was en is ook een harde tante, de nieuwe Thatcher, en vaandeldraagster van de Leave-campagne die tot de Brexit leidde. Haar verzet tegen elke toegeving aan de Europese Unie na de scheiding lijkt die te betonneren. Maar had Londen wel het recht om zomaar uit de EU te stappen? Er bestonden in de beginjaren van de EEG geen procedures om ontslag te nemen, het Europees Verdrag had daar overheen gekeken. Allicht denkende dat niemand de vaart van het schip ooit zou afremmen of afwijzen.
Wel waren er slagbomen opgetrokken. De afbouw van de kolonisering noopte daartoe. Zo verliet Algerije in 1962 automatisch de Europese Gemeenschap na de met veel bloedvergieten afgedwongen onafhankelijkheid. Zo bleven Deense autonome gebieden buiten de Europese verdragen, met name de Faeröer, en na een volksraadpleging (1982) verliet ook Groenland – dat in het Europees Parlement één gewaarborgde zetel had – de Unie in 1985. Andere werden afgewezen of braken zelf het toetredingsverloop af: Marokko ving bot in 1987, 'omdat het geen Europees land was' en niet tussen Noordzee en Oeral lag; Turkije dat al in 1963 een associatie met Europa aanging, kreeg pas in 1999 de status van kandidaat-lid na twaalf jaar verzet van Griekenland en staat zo ver af van de Europese waarden dat verschillende landen de boot blijven afhouden; Noorwegen heeft tot tweemaal toe na een volksraadpleging bedankt voor de eer, IJsland trok zijn aanvraag weer in die kort na de bankencrisis was ingediend (2009); zes jaar later legde Reykjavik de procedure stil. Vaak ging het, zoals ook voor Noorwegen en Groenland, om visserijrechten (IJsland had zelfs drie 'kabeljauwoorlogen' met Groot-Brittannië veil gehad voor die industrie).
Maar kon een opgenomen lid het schip verlaten? Tegen alle peilingen in trok de Remain-vleugel aan het kortste eind. Cameron nam ontslag, het referendum sneed door alle partijen heen. Vandaag nog. De regering Johnson bleef de (toekomstige) weldaden van de zelfbeschikking bejubelen, maar kon niet verhinderen dat de inflatie hoog oploopt, de tweedeling van het land ongure tinten begint te vertonen, de City aan aantrekkingskracht verliest, de economie krimpt, en het land ondanks alle grootspraak redelijk geïsoleerd staat op het Wereldforum. Hoe is het zover kunnen komen, want ook de Europese Unie deelt in de klappen?
Sinds het Verdrag van Lissabon (2007) zijn de verdragsteksten aangepast aan de werkelijkheid, 'geconsolideerd' heet het officieel. In de nieuwe geratificeerde Verdragstekst (VEU) van 26 oktober 2012 is nu een artikel opgenomen, nummer 50, dat het recht op 'Verlatinghe' omschrijft. Er bestond namelijk een juridisch vacuüm, waarbij de enen alle macht aan de Raad toekenden om uittreding te verwerpen of te aanvaarden, de anderen Europa erop wezen dat ook voor de Unie de Conventie van Wenen over het Verdragsrecht (1969) moest gelden. Artikel 50 omschrijft duidelijk het verloop van de uitstap: de wil tot vertrek moet het land dat weg wil officieel overmaken aan de Raad, die de onderhandelingsrichtlijnen uittekent; dat overleg gebeurt in de ministerraden van de Commissie, die haar bevindingen opnieuw overmaakt aan de Raad; als dat slaagt, ook de afspraken over de toekomstige verhouding tussen het ontslagnemend land en de Unie, dan is de goedkeuring van het Europees Parlement vereist; de Raad, de 27 dus, moet dat bekrachtigen met een 'supergekwalificeerde meerderheid', dat wil zeggen: minimum 72% van de Raadsleden moeten voor zijn, die bovendien ten minste 65% van de Uniebevolking vertegenwoordigen. De hele procedure mag niet meer dan twee jaar duren.
Dat bezorgt ook de EU kopzorgen. Nationale belangen doorkruisen vaak de Uniebelangen, enige wrok om 'andere redenen' kunnen voor verrassingen zorgen (de rechtsstaat in Polen, de herstelsubsidies na de pandemie voor Hongarije, de energiepolitiek tegenover Rusland voor Duitsland, de nijpende vluchtelingenkwestie voor Griekenland, de blijvende bezetting van Noord-Cyprus door Turkije, en dies meer). Parlement en Commissie zijn uit elkaar gespeeld, mede door Ursula von der Leyen die, tegen de verkozen vergadering in, geblokkeerde fondsen voor Polen vrijmaakt zonder tegenprestatie op het vlak van de burger- en mensenrechten. Maar vooral de instabiliteit in het Verenigd Koninkrijk zelf dreigt de komende jaren te overheersen.
Het gaat daarbij om de redding van het Goede Vrijdagakkoord voor Noord-Ierland. Dat staat niet alleen onder druk van de tolgrens die de Unie en Londen hadden afgesproken in de Ierse Zee. De harde kern van de regering Johnson wou daarop terugkomen maar de EU heeft, met afbouw van teveel bureaucratie, het been stijf gehouden. Brexit is geen Flexit. In Noord-Ierland heeft bovendien het republikeinse Sinn Féin de verkiezingen van mei gewonnen en moet het normaal de 'First Minister' leveren. De protestantse loyalisten weigeren mee te werken: DUP, maar ook UUP, hebben zwaar verloren (samen 8,5%). Er spelen nog twee of drie elementen mee. Alle peilingen wijzen op een gestaag groeiende aanhang voor Sinn Féin in de Republiek zelf. Haar leider Mary Lou McDonald is niet alleen de populairste politica, maar heeft evenveel zetels (36) als de liberale partij Fianna Fáil van Taoiseach (eerste minister) Micheál Martin, en staat halfweg deze regeerperiode op 36% van de kiesintenties (Politico, 14 juli 2022). Ter vergelijking; Fianna Fáil haalt 17%, de conservatieve Fine Gáel 20%. Er wordt al druk gespeculeerd over een grensoverschrijdende meerderheid in republiek én Ulster om een volksraadpleging over de hereniging af te dwingen (zoals voorzien in het vredesakkoord van 1998). Referendum ja of nee, verliezer is altijd Westminster.
Nog een angel is Schotland. Daar heeft niet alleen de afscheidingsgezinde linksnationalistische SNP de laatste verkiezingen duidelijk gewonnen, regeringsleidster Nicola Sturgeon laat er geen gras over groeien: zij zal een nieuw referendum over onafhankelijkheid uitschrijven (met het acroniem 'indyref2' genoemd) op 19 oktober 2023. Ze legde dat plan voor in het Schots Parlement (Holyrood) op 28 juni, wat de regering in Londen ook beslist. Ze zal wel de wettelijke procedures volgen, maar desnoods tegen de beslissing ingaan als Schotland niet, zoals in 2014, het recht krijgt om een volksraadpleging te houden.
En ook daar zit de EU met een ei zo groot als dat van een dinosaurus: Schotland, Wales en Noord-Ierland hebben ondubbelzinnig voor een verlengd verblijf in de Europese Unie gestemd. Het is maar de conservatieve vloedgolf van voor de strapatsen van Johnson die de balans in het voordeel van de Brexiteers deed omslaan. Europa blijft, tegen beter weten in, zweren bij de ondeelbare natiestaten als enige mogelijke gesprekspartners. Het gevolg, dat blijkt, is een groeiend uiterst rechts nationalisme en populisme, evengoed in de lidstaten als in de deelstaten. Om zich een nieuwe déconfiture te besparen zou het nuttig zijn de héle structuur van de Unie te herdenken. Ze heeft zich al langs haar smalste kant getoond in de zaak Catalonië, waar de rechtsstaat verder weg was dan in Polen of Hongarije vandaag. En niet de moed gehad de onvervreemdbare burgerrechten niet op te offeren voor de belangen van de grootindustrie en van het postfrancisme. En de eigen weldenkendheid.
De verfijning van de werking en strategie van de Unie (zeker op het gebied van subsidiariteit) staat in de steigers. Dat geeft kansen, zolang het groeiende militarisme en de wapenboeren elk gesprek niet onmogelijk maken. Anders kan de Commissie zich inderdaad het beste bezighouden met de kromming van de banaan en de curve van de komkommer. Zoals Johnson in zijn Brusselse jaren al uit zijn duim zoog.
Meer van Lukas De Vos