Wie Nexus zegt, zegt Rob Riemen, dat is immers de drijvende kracht, stichter en bezieler van het hele project. Een grote belezenheid etalerend, voorziet Riemen elk nummer van het tijdschrift van een inleidende bijdrage en af en toe schrijft hij een boek, zoals Mens worden is een kunst, dat dit jaar verscheen bij Atheneum – Polak & Van Gennep, met als ondertitel ‘vier etudes’. Om verwarring te vermijden: het gaat niet om een vertaling van Becoming Human is an Art, de essaybundel van Riemen die eerder (2021) door Nexus werd uitgegeven.
Wie Rob Riemen kent, denkt meteen aan bedenkingen over of citaten van Thomas Mann, maar ’s mans eruditie reikt verder dan dat. De etudes gaan achtereenvolgens over een brief aan Mexicaanse studenten, over ‘domheid en leugen’, over ‘moed en compassie’ en sluiten af met een literairder stukje over Angst en de Muze.

Het verhaal van de brief vertrekt van de idee dat de universiteiten bolwerken van domheid geworden zijn, en heeft het onder meer over Nietzsche, de Shoah en zelfkennis. We lezen hoe de moeder van de schrijver de Jappenkampen op Java overleefde, waardoor dit stuk allicht het meest persoonlijke is.
Deel twee is veruit de langste bijdrage en vertrekt alweer van de perceptie dat de universiteiten vandaag mee verantwoordelijk zijn voor domheid, leugen en geheugenloosheid. De analyses van Max Weber worden bovengehaald, en dan die van Kahler. Daarop volgen bedenkingen over de opkomst van het fascisme, de nazi’s en uiteraard de rol van Thomas Mann, maar ook die van Boris Pasternak, Robert Musil, Edmund Husserl en Voegelin… En daar houdt het niet op. Heel even wordt een link gelegd naar ‘woke’ en de coronacrisis, maar de actualiteit is niet waar het om gaat. Het orgelpunt is een quote van Dante over liefde.
Moed en compassie zijn de sleutelwoorden in het verhaal van Zola en de Dreyfuss-affaire. Net als Mann, is Zola een voorbeeld van de intellectueel: “een erudiet die thuis is in de wereld van het denken, de kunsten, de ideeën, maar […] ook een bewaker en bewaarder van dit geestelijk erfgoed en haar universele morele waarden, zoals waarheid en rechtvaardigheid” (blz. 187).
De vierde etude, Angst en de Muze, gaat over Michaíl Boelgákov, of de stervende schrijver versus de terreur van Stalin. Deze vierde beweging is wat kunstiger dan de voorgaande, voornamelijk omdat we meekijken door de ogen van Jelena, de geliefde van Boelgákov.

De vaste thema’s van Riemens teksten zijn de eeuwige terugkeer van het fascisme, een afkeer van domheid en oppervlakkigheid met daartegenover het Bildungsideaal, de ‘adel van de geest’, eruditie, tolerantie en alle letteren die de tand des tijds hebben doorstaan, van Dante tot vandaag. Of toch tot gisteren, want de teksten van Riemen hebben steevast iets conservatiefs en nostalgisch en refereren hoofdzakelijk aan gerenommeerde schrijvers en denkers die steeds minder gelezen worden. Julien Benda wordt nergens vernoemd, maar Mens worden is een kunst staat in de traditie van La trahison des clercs en is terzelfdertijd een eloge van de klassieke intellectueel. Men kan de zwanenzang van de oude wereld met recht en rede betreuren, maar het hedendaagse verhaal is minder deprimerend dan Riemen suggereert en de Europese cultuurgeschiedenis heeft meer referentiepunten dan de twee wereldoorlogen. Lezers die blij zijn als er met Kerstmis iets van Stefan Zweig onder de boom ligt en Afscheid van een handkus (Benno Barnard) voor een vriend(in) verpakten, zullen het boek waarschijnlijk appreciëren. Voor anderen wordt Riemen lezen een beetje een kunst.

Nick De Clippel