15 april 2024
De Zanzibardriehoek. Een slavernijgeschiedenis 1860-1900
Als er over de slavenhandel gesproken wordt, denken velen aan de handel overzee van westerse landen richting de Caraïben of Amerika. Veel minder bekend, maar zeker zo belangrijk, is de slavenhandel in Oost-Afrika, voornamelijk door Arabieren. Zanzibar, een eiland voor de kust van wat nu Tanzania is, was in de negentiende eeuw een belangrijk knooppunt van die slavenhandel. Er was tevens de slavernij in de plaatselijke plantages. Het eiland was in die tijd een sultanaat. En die sultan kwam meer en meer onder druk van Groot-Brittannië om een eind te maken aan die handel in mensen.
De auteur van dit boek is de Nederlandse historicus Martin Bossenbroek. Met dit boek won hij de Libris Geschiedenisprijs 2023. Martin Bossenbroek belicht hier een minder bekende geschiedenis van de slavenhandel. Hoofdrolspelers zijn de sultan van Zanzibar en de Britse consul, John Kirk, die van 1866 tot 1887 op het eiland verbleef. Hij was eerst de ‘medical officer’ van het consulaat en werd in de loop der jaren bevorderd tot consul en vervolgens consul-generaal en uiteindelijk kreeg hij een titel waardoor hij Sir John Kirk werd.
John Kirk is een spilfiguur in dit boek. Sinds de abolitionistische beweging in Groot-Brittannië aan macht won, zette dat land zich immers actief in tegen de slavenhandel. Ere wie ere toekomt: reeds in 1807 schafte het land al de slavenhandel af in het Britse rijk en in 1834 werd er de slavernij afgeschaft. De slavenhandel door andere landen werd actief door de Britse marine bestreden.
Kirk kreeg zijn missives van de Minister van Buitenlandse Zaken. Hij probeerde een goede relatie met de sultan te onderhouden. Het gaat in deze periode om verschillende sultans die zich opvolgen, een belangrijke tegenspeler van Kirk is Bargash (sultan van 1870 tot zijn overlijden in 1888). Toen Kirk zich het eerst op Zanzibar vestigde, was het eiland nog een belangrijk knooppunt in de Oost-Afrikaanse slavenhandel, met een slavenmarkt in de hoofdstad, Stone Town. John Kirk slaagt erin de slavenhandel in Zanzibar te laten verbieden door sultan Bargash in 1873. De slavenmarkt wordt gesloten, bisschop Edward Steere begint met de bouw van Christ church op diezelfde plaats.
Natuurlijk gaat er heel wat politiek bochtenwerk aan deze beslissing vooraf. In toenemende mate moeien Europese hoofdsteden zich in het Afrikaanse verhaal. Zo is er een periode dat ook Duitsland een invloed probeert te bemachtigen in Zanzibar en in enkele gebieden op het vasteland. Afrika was toen nog voor een groot stuk onbekend terrein. Belangrijk waren dan ook de expedities door ontdekkingsreizigers. Voor een stuk leest dit boek ook als een avonturenroman met figuren als David Livingstone en Henry Stanley.
Veel vlot geschreven pagina’s worden aan deze expedities in het Afrikaanse binnenland gewijd, aan de uiterst moeilijke en gevaarlijke omstandigheden ervan. Maar de expedities lopen soms vooruit op de claims die westerse landen later op bepaalde gebieden leggen. Zo geeft dit verhaal ook een inkijk op de beginnende kolonisering van het Afrikaanse continent. Steeds meer komen de betrachtingen van Europese mogendheden aan bod. Ook Leopold II en de conferentie van Berlijn (1884-1885) komen hierbij kijken: op deze belangrijke Afrika-conferentie verwerft de Belgische koning de vrijhandelszone Kongo Vrijstaat.
Het is interessant om te zien hoe enerzijds de strijd tegen de slavenhandel centraal staat in dit verhaal, maar anderzijds hoe ook meer en meer het beginnende kolonialisme op gang komt, dat Afrika in zijn greep krijgt. Ook Londen laat zich in deze competitie met andere Europese landen niet onbetuigd, maar is er evenzeer op uit meer gebieden en meer macht te verkrijgen.
Dit boek is niet alleen een relaas van historische gebeurtenissen, bijwijlen leest het ook als een avonturenroman over expedities in een toen nog onbekend Afrika. Er is ook een sprookjeselement met de ontsnapping van de jonge prinses Salme (zuster van de sultan), die een verboden relatie met een Duitser heeft. Later komt ze in het boek nog voor wanneer zij van haar broer haar erfdeel wil verkrijgen. Bossenbroek schildert niet alleen de grote gebeurtenissen, maar heeft ook de nodige aandacht voor de mensen in verhaal, met inbegrip van enkele Afrikanen die een rol spelen in de expedities. Daarmee is dit boek niet alleen leerzaam, maar ook zeer onderhoudend.
Fons Mariën
Meer van Fons Mariën
Fons Mariën
