2 maart 2025
Marseille 1940 - De grote exodus van kunst en literatuur
In een nauwgezette dagboekreconstructie van die veelbesproken maand toonde de bekende Duitse journalist Uwe Wittstock ons in zijn boek ‘Februari 1933. De winter van de literatuur’, in 2022 hoe schrijvers destijds omgingen met de onverhoedse en bedreigende realiteit van het naziregime, dat ietwat op een diefje aan de macht kwam, in het totale imbroglio van de Weimarrepubliek. Razendsnel moesten ze beslissen: vluchten of blijven?
In het indringende boek Marseille 1940. De grote exodus van kunst en literatuur, dat ik zopas las, vertelt Wittstock zijn lezers ditmaal in detail het schrijnende verhaal van de ‘ontsnapping’ met ‘dodelijk gevaar’ van onder anderen Heinrich Mann, Walter Benjamin, Hannah Arendt, Franz Werfel, Alma Mahler, Lion Feuchtwanger en Anna Seghers uit hun Franse ‘Exil’.
Voor alles wat Wittstock vertelt bestaat bewijs, er is niets verzonnen.
De kleurrijke hoofdrolspelers in het boek hebben hun wederwaardigheden uit deze donkere periode gedocumenteerd in vluchtverhalen, in brieven, memoires, dagboeken en romans en zijn dientengevolge exemplarisch voor de talloze anonieme vluchtelingen van wie het verhaal vandaag niet naverteld kan worden. De lotgevallen waarover hier wordt geschreven vertegenwoordigen ook die van alle onbekende helden die hun leven hebben geriskeerd om anderen te helpen.
De kleurrijke hoofdrolspelers in het boek hebben hun wederwaardigheden uit deze donkere periode gedocumenteerd in vluchtverhalen, in brieven, memoires, dagboeken en romans en zijn dientengevolge exemplarisch voor de talloze anonieme vluchtelingen van wie het verhaal vandaag niet naverteld kan worden. De lotgevallen waarover hier wordt geschreven vertegenwoordigen ook die van alle onbekende helden die hun leven hebben geriskeerd om anderen te helpen.
1940 is zonder meer het meest dramatische jaar in de Duitse literatuurgeschiedenis.
Op 10 mei valt de Führer Frankrijk binnen en amper anderhalve maand later tekent maarschalk Pétain de wapenstilstand. Een groot deel van het land wordt door de Wehrmacht bezet en de Gestapo spoort actief naar Duitse schrijvers en intellectuelen die na Hitlers machtsovername in 1933 naar la douce France gevlucht waren. Ondertussen arriveert New Yorker Varian Fry (1907-1967) in Marseille om in opdracht van onder anderen Eleanor Roosevelt zoveel mogelijk (joodse) kunstenaars, schrijvers en filosofen te redden. Fry is een man met een missie, onbevreesd en onvermoeibaar.
Op 10 mei valt de Führer Frankrijk binnen en amper anderhalve maand later tekent maarschalk Pétain de wapenstilstand. Een groot deel van het land wordt door de Wehrmacht bezet en de Gestapo spoort actief naar Duitse schrijvers en intellectuelen die na Hitlers machtsovername in 1933 naar la douce France gevlucht waren. Ondertussen arriveert New Yorker Varian Fry (1907-1967) in Marseille om in opdracht van onder anderen Eleanor Roosevelt zoveel mogelijk (joodse) kunstenaars, schrijvers en filosofen te redden. Fry is een man met een missie, onbevreesd en onvermoeibaar.
In de jaren 30 was hij als journalist in Berlijn immers getuige geweest van de nietsontziende en genadeloze nazibrutaliteiten en biedt zich bijgevolg aan bij het pas opgerichte Emergency Rescue Committee dat vluchtelingen wil helpen in Vichy-Frankrijk, het deel dat niet door Duitsland bezet is, maar nog steeds door Frankrijk wordt bestuurd.
Vanuit de havenstad Marseille zet hij samen met zijn team allerlei reddingsacties op. Ze krijgen gevangenen los uit interneringskampen en tekenen vluchtroutes over de Pyreneeën uit. Ze trachten zoveel als mogelijk schepen te charteren, leveren financiële hulp en vooral administratieve bijstand bij het regelen van visa en andere levensnoodzakelijke documenten.
Tussen september 1940 en oktober 1941 passeren vele duizenden in zijn kantoor, en velen lukt het met de hulp van het ERC te ontkomen. Fry en zijn team waren het toonbeeld van onverzettelijke menselijkheid in tijden van de grootst denkbare onmenselijkheid. Opvallend volgens Wittstock: na de oorlog kon er bij de meesten geen bedankje af voor Fry.
De vertelstructuur is die van een soap: verschillende verhaallijnen worden door elkaar verteld en niet zelden eindigt een hoofdstukje met een cliffhanger. Dat levert een caleidoscopisch beeld op en het zorgt ervoor dat dit boek dat eigenlijk grotendeels over bureaucratie gaat, leest als een thriller.
Het boek grossiert in spannende filmische scènes. Heldenverhalen worden afgewisseld met diepe tragiek. Een voorbeeld…
In Marseille overhandigt de Duitse joods-marxistische denker en schrijver Walter Benjamin zijn laatste essay aan Hannah Arendt voordat hij aan zijn vlucht over de Pyreneeën begint. De nacht van 25 september 1940 was Benjamins laatste. In het Spaanse Port Bou wordt hij met andere vluchtelingen gearresteerd en beneemt hij zich het leven, onder huisarrest in een pensionnetje, door een overdosis morfine. De volgende dag gaat de grens weer open en kunnen de vluchtelingen verder.
(…) Hij geeft haar twee brieven, één voor haarzelf, de andere voor zijn vriend Theodor W. Adorno, dan verliest hij het bewustzijn. Henny Gurland laat onmiddellijk een dokter komen, maar als die eidelijk aankomt bij het hotel is het al te laat voor hulp. Benjamin overlijdt kort daarna. Het nieuws dat er een vluchteling gestorven is die de grens overgezet zou worden, gaat snel rond in het kleine Portbou. Uit een nabijgelegen klooster worden er een priester en een stuk of twintig monniken bij gehaald. Carina Birman zit net in de eetzaal van het hotel als de geestelijken als bij een processie met kaarsen in hun hand aan haar voorbijtrekken om aan het sterfbed een requiem te zingen. Dan verhoort de politie de getuigen om de gebeurtenissen van die nacht vast te kunnen leggen. Een rechter stelt het overlijden formeel vast en neemt Benjamins persoonlijke bezittingen in bewaring. (Pagina’s 243-235)
(…) Hij geeft haar twee brieven, één voor haarzelf, de andere voor zijn vriend Theodor W. Adorno, dan verliest hij het bewustzijn. Henny Gurland laat onmiddellijk een dokter komen, maar als die eidelijk aankomt bij het hotel is het al te laat voor hulp. Benjamin overlijdt kort daarna. Het nieuws dat er een vluchteling gestorven is die de grens overgezet zou worden, gaat snel rond in het kleine Portbou. Uit een nabijgelegen klooster worden er een priester en een stuk of twintig monniken bij gehaald. Carina Birman zit net in de eetzaal van het hotel als de geestelijken als bij een processie met kaarsen in hun hand aan haar voorbijtrekken om aan het sterfbed een requiem te zingen. Dan verhoort de politie de getuigen om de gebeurtenissen van die nacht vast te kunnen leggen. Een rechter stelt het overlijden formeel vast en neemt Benjamins persoonlijke bezittingen in bewaring. (Pagina’s 243-235)
Meeslepend, met veel nieuwe details en verrassende inzichten vertelt Uwe Wittstock over onbegrijpelijke moed en de grootste wanhoop, over onbuigzame hoop, ontsnapping uit levensgevaar en menselijkheid in donkere tijden.
Dit boek is een heuse aanrader voor iedereen die zich wil verdiepen in één van de donkerste periodes uit de 20e eeuw.
J'espère que l'histoire ne se répète pas… Nu ja. Termen als fascisme en populisme helpen ons vandaag nauwelijks verder in deze specifiek 21e-eeuwse toestanden en contexten. Want de geschiedenis herhaalt zich toch nooit krek op dezelfde manier.
Dit boek lezen staat denkbaar minimaal garant voor ernstige reflectie over onze huidige situatie. Mogelijkerwijs geeft het de lezers opnieuw wat warmte, perspectief en ‘hoop in bange dagen’.
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
J'espère que l'histoire ne se répète pas… Nu ja. Termen als fascisme en populisme helpen ons vandaag nauwelijks verder in deze specifiek 21e-eeuwse toestanden en contexten. Want de geschiedenis herhaalt zich toch nooit krek op dezelfde manier.
Dit boek lezen staat denkbaar minimaal garant voor ernstige reflectie over onze huidige situatie. Mogelijkerwijs geeft het de lezers opnieuw wat warmte, perspectief en ‘hoop in bange dagen’.
Benny Madalijns
