19 juni 2025
Mefisto: roman van een carrière
Deze sleutelroman is geïnspireerd door het thema uit de Faustlegende. Het is bijzonder jammer dat we tegenwoordig de les die in dit werk beschreven staat, niet (willen) zien. De fictieve toneelspeler Hendrik Höfgen verkoopt zijn ziel aan de nazi’s in ruil voor een succesvolle carrière. Dankzij die nazi’s kan hij opklimmen tot intendant van de Staatstheaters, gevierd toneelspeler en gearriveerd societyfiguur. Heel het boek door is het verbazingwekkend hoe de nog jonge Klaus Mann de wereld van de nazi’s en hun sympathisanten met grote precisie weet voor te stellen.
Klaus Mann is geboren in München in 1906 en stelde een eind aan zijn leven in Cannes in 1949. De schrijversfamilie Mann drukte een grote stempel op het literaire en culturele Duitsland in de eerste helft van de woelige twintigste eeuw. Klaus Mann was amper dertig jaar toen het boek Mefisto verscheen. Hij was dan al Duitsland ontvlucht en verbleef in ballingschap in Amsterdam. Daar werd zijn roman in 1936 gepubliceerd door de exiluitgever Querido. Het Duits burgerschap werd hem door het naziregime afgenomen.
Voor Klaus Mann was het leven niet eenvoudig. De idealen van de familie Mann en vooral dan van vader Thomas Mann waren geen maatstaven meer. De negentiende-eeuwse burgerlijke liberale levensidealen van de familie waren achterhaald zonder dat daar een optimistisch perspectief tegenover stond. Klaus en zus Erika Mann behoorden tot een verloren generatie die fel reageerde tegen het opkomende fascisme.
In het oeuvre van Klaus Mann is Mefisto het hoogtepunt uit de antifascistische literatuur tijdens het nazisme. In het verhaal is de toneelspeler Hendrik Höfgen de spilfiguur. Stap voor stap offert hij zijn aanvankelijk antifascistische idealen op aan zijn eerzucht als beschermeling van Goering. Of is het lafheid en angst om zelf beslissingen te nemen? Hij ontdoet zich van zijn cultuur-bolsjewistische opvattingen, maar ook van oude vrienden en collega’s. Hij breekt zelfs met zijn echtgenote en haar familie waarmee hij aanvankelijk hoopte invloed te winnen. Klaus tekent hem als de intellectuele meeloper die een belangrijke voedingsbodem wordt voor het succes van het opkomend fascisme. Mann stelt het schijnbare gemak aan de kaak waarmee kunstenaars en intellectuelen zich laten omkopen voor weelde, macht en zelfbehoud. Idealen worden ingeruild voor een nieuwe machtsideologie. Zoals Mefisto een pact met de duivel sluit, gaat Höfgen mee in het nazisme.
De roman Mefisto beschrijft niet enkel de opkomst van het nazisme, maar tekent onverbiddelijk de hele maatschappij. Het is in feite een verhaal van alle tijden. We zien die evolutie ook tegenwoordig nog en de Verenigde Staten zijn daar nu het voorbeeld van.
Klaus Mann groeide op als overtuigd liberaal en democraat. Hij was een kind van zijn tijd en reisde door Europa en de wereld en schreef openlijk over zijn homoseksualiteit. Toen de nazi’s dan in 1933 aan de macht kwamen, was er voor hem geen plaats meer in Duitsland. Hij vluchtte eerst naar Amsterdam en later naar de Verenigde Staten. Uiteindelijk maakte hij in 1949 na tal van depressies en verslaafd aan verdovende middelen een einde aan zijn leven.
In Mefisto schrijft Mann indringende portretten van uiteenlopende personages. In de eerste plaats van de toneelspeler Höfgen. Scherpzinnig en gedetailleerd komen alle personages tot leven in die fascistische wereld. Mann ergerde zich dan al aan de naïviteit waarmee sommige intellectuelen en kunstenaars het nazisme beoordeelden en volgden. Het gaat Mann niet om de specifieke personen die in zijn verhaal een rol spelen, maar hij stelt ze als exemplarische voorbeelden in die maatschappij. Daarmee is Mefisto niet zomaar een roman die de opkomst van het nazisme beschrijft, maar een boek dat ons een spiegel voorhoudt. Dat is de reden dat Mefisto nog steeds te lezen is en zelfs gelezen moet worden om niet in herhaling van dezelfde fouten te vallen.
De eerste pagina van hoofdstuk VII, Het pact met de duivel is overweldigend. Het beschrijft de toestand van het land op dat ogenblik op zo’n manier dat deze korte tekst zo kan staan naast de Guernica van Picasso. Mann besluit dan ook vooruitziend: “Het is nacht in ons vaderland”.
Als toemaatje schrijft Gerrit Bussink nog een zeer interessant nawoord. Zowel de roman als zijn auteur worden hierin grondig belicht. Mefisto is een zeer verzorgde uitgave met hard kaft en leeslint. Het boek verscheen als het achttiende deel in de reeks Kritische Klassieken, uitgegeven door Schokland.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
