2 augustus 2025
Alles onder de hemel - Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China
Veerle De Vos is buitenlandjournalist bij de VRT Nieuwsdienst. China is voor haar geen onbekende. In de jaren negentig woonde ze er twee jaar en gaf er Engelse les aan de universiteit van Wuhan. Over die periode schreef ze in 2012 het boek ‘In elke rivier schijnt een maan’. Als journalist volgt zij de ontwikkelingen in China nog steeds op de voet.
China was in de 17e eeuw voor het westen nog een grote onbekende. Het land was hermetisch afgesloten van de rest van de wereld. Buitenlandse handelsmissies waren er niet welkom en geraakten niet verder dan de Portugese enclave Macau. Ferdinand Verbiest was een van de eerste westerlingen die zich permanent in China mocht vestigen.
Hij werd in 1624 in Pittem geboren. Hij kreeg een klassieke opleiding aan de Jezuïetencolleges van Brugge en Kortrijk om daarna logica, wiskunde, natuurkunde, geografie, astronomie en Latijn, de lingua franca, te studeren aan de Universiteit van Leuven. In 1641 trad hij toe tot de Orde van de Jezuïeten. Pas in 1655 kreeg hij van het hoofdkwartier in Rome de toelating om naar China te vertrekken.
In die tijd was een reis naar China een tijdrovende en hachelijke onderneming. Pas drie jaar na aanvang van de reis bereikte hij Macau.
Meer dan de helft van de vertrokken Jezuïeten overleefde de reis niet. Van een overleden pater erfde Verbiest zijn astronomieboeken. Deze geschriften bevatten de efemeriden, de exacte voorspellingen van de stand van de zon, de maan en de planeten, voor de jaren 1641 tot 1700.
Meer dan de helft van de vertrokken Jezuïeten overleefde de reis niet. Van een overleden pater erfde Verbiest zijn astronomieboeken. Deze geschriften bevatten de efemeriden, de exacte voorspellingen van de stand van de zon, de maan en de planeten, voor de jaren 1641 tot 1700.
In 1660 werd Verbiest, die ondertussen Chinees geleerd had, door de keizer naar Peking geroepen waar hem een taak wachtte als astronoom in het keizerlijk bureau. Het was uitzonderlijk dat China een beroep deed op een westerse wetenschapper. China beschouwde zich immers als het toppunt van de beschaving; buiten China heerste enkel chaos en woonden de barbaren.
Ofschoon Verbiest veel respect had voor de graad van Chinese beschaving achtte hij zijn efemeridenboeken juister en zijn godsdienst superieur aan hun ‘bijgeloof’. De aanstelling van een Jezuïet wekte de afgunst op van zijn Chinese collega’s. Zij waren bevreesd voor zijn invloed op de jonge keizer en vonden de verspreiding van het christendom ook maar niets.
Snel na de aanstelling van Verbiest overleed de keizer, amper 22 jaar oud, aan de pokken. De Jezuïeten mengden zich in de opvolging en het zevenjarig zoontje Kangxi werd op de troon gehesen, bijgestaan door vier regenten. De aan de kant geschoven Chinese astronomen slaagden erin de Jezuïeten te discrediteren. Die werden gevangengezet en tot honderd stokslagen en verbanning veroordeeld. Zij kregen wel amnestie en hun straf werd omgezet in huisarrest.
De door Chinese astronomen opgestelde kalender voor het jaar 1669 wemelde van fouten. Verbiest werd door de keizer geroepen en na enkele geslaagde proeven werd hij aangesteld als verantwoordelijke voor kalenderzaken. Almanakken waren voor de Chinezen van groot belang. In geen enkel huis, hoe armoedig ook, ontbrak de jaarlijkse kalender en op vervalsing ervan stond de doodstraf.
Verbiest werd daarnaast ook de privéleraar van de keizer voor meet- en rekenkunde. Hij ontwierp allerhande astronomische instrumenten, speeltuigen, zelfs een wagentje op stoom, de eerste stoommachine, en lichte kanonnen. Na het opstellen van een eeuwigdurende kalender, die alle zon- en maansverduisteringen bevatte voor de komende tweeduizend jaar, verkreeg Verbiest de titel van mandarijn tweede klasse, een eretitel die een westerling nooit eerder verkregen had.
De verspreiding van het christendom lukte minder goed. Rome kantte zich tegen de opname van Chinese rituelen in de christelijke godsdienstbeleving. Nadat Keizer Kangxi het christelijke geloof in 1692 gelegaliseerd had leidde de conservatieve houding van de paus tot een verbod ervan na het overlijden van de keizer. De halsstarrige houding van Rome maakte zo een einde aan de contacten tussen China en het Westen. Ze zouden pas 150 jaar later hernomen worden onder militaire dwang met oorlogsschepen, zware wapens en kisten vol opium.
Verbiest overleed op 28 januari 1688, 64 jaar oud, na meer dan dertig jaar in China gewerkt te hebben. Hij werd met pracht en praal in Peking begraven. Zijn grafmonument kan er nog steeds bezocht worden. Hij wordt beschouwd als één van de grote mandarijnen. Niet slecht voor een jongen van het Vlaamse platteland.
De auteur biedt de lezer een interessante blik op het China van de 17e eeuw en op de confrontatie van de Chinese cultuur met de mentaliteit van de Jezuïeten. De aangename schrijfstijl is bevorderlijk voor een vlotte lectuur. Ook de uitgever verdient een pluimpje voor de fraaie uitgave.
Het gebrek aan duiding van enkele Chinese begrippen en instellingen is wel een minpuntje. Waarom waren de almanakken zo belangrijk voor de Chinezen? Welke rol speelde het belangrijke Ministerie van de Riten? Wat betekende de titel mandarijn tweede klasse en wat waren die mandarijnen? Nadere toelichting had zeker een meerwaarde betekend.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
