28 mei 2020
Mens/onmens. Essay
“Is het idee van de waarheid aan het sterven?” vraagt Bas Heijne zich af. (ongetwijfeld samen met vele humanistisch voelende, denkende en handelende mensen).
Het viel hem op hoe er na de brand van de Notre Dame in Parijs een lawine opstak van veronderstellingen, beweringen, ”vaststellingen” (complot)theorieën; Deze deden dan de ronde en werden herhaald en “gezegd”, herdacht en herschreven. “Men” en iedereen weet “het”: Er is een waarheid achter de waarheid. Wat “ze” zeggen is niet waar. Men verzwijgt dingen. We mogen niet weten wat er werkelijk gebeurde. “Er is nog die man gezien”; “het is een terroristische aanval”; “er worden namen verzwegen”; “er zijn bedrijven die meteen met geld gooien”, “een elite die concurreert om te kunnen opvallen met een project voor een iconisch gebouw, maar niet klaar staat als het er op aankomt iets te doen voor armen en behoeftigen…”; “Macron belooft” enz.
Bas Heijne moet concluderen dat het hele verwarde kluwen en debat een symptoom is van onze diepgaande obsessie met waarheid en identiteit, die het hart van onze samenleving raken: een koppig nieuw cultuurpessimisme “weet” dat het katholieke Frankrijk ten onder gaat, dat onze Westerse beschaving vermoeid is, dat populisme en eng nationalisme onze politiek beheersen, onze relatie met elkaar, de manier waarop we onszelf en anderen zien. Op een dieper niveau raken ze zelfs aan wat het is, mens te zijn.
Onze tijdgeest zegt dat traditionele, feitelijke journalistiek niet meer van deze tijd is. Nieuwsgaring en -duiding zijn toenemend in handen van een zelfgenoegzaam, aartsconservatief kliekje.
De gedramatiseerde werkelijkheid die voorgeschoteld wordt, ligt dichter bij de wereld dan de feitelijke berichtgeving want deze is emotioneel, waardoor de feiten beleefd worden, ook al zijn die anders, niet echt of zelfs bedrieglijk.
De gedramatiseerde werkelijkheid die voorgeschoteld wordt, ligt dichter bij de wereld dan de feitelijke berichtgeving want deze is emotioneel, waardoor de feiten beleefd worden, ook al zijn die anders, niet echt of zelfs bedrieglijk.
Dit is een verschijnsel dat verder gaat dan Trump, Poetin, Farage en Erdogan die door hun cynische trucs het geloof in een gedeelde en controleerbare waarheid verkrachten, maar wordt ook beleefd en onrechtstreeks goedgekeurd door een groot deel van de samenleving die het onderscheid niet kan of wil maken en die nepnieuws de waarheid noemt.
Hoe kunnen we zelf nog onze weg vinden, bijdragen tot het herstel van betrouwbare info?
Om beter bestand te zijn tegen foute aannames moeten we er ons eerst en vooral bewust van zijn hoezeer we ook zelf geneigd zijn onze emoties, ons idee van de waarheid te laten beïnvloeden. We voelen immers eerst, pas dan gaan we denken. We moeten willen weten hoe wij zélf, en daarna “de” mens, in elkaar steken.
Hoe kunnen we zelf nog onze weg vinden, bijdragen tot het herstel van betrouwbare info?
Om beter bestand te zijn tegen foute aannames moeten we er ons eerst en vooral bewust van zijn hoezeer we ook zelf geneigd zijn onze emoties, ons idee van de waarheid te laten beïnvloeden. We voelen immers eerst, pas dan gaan we denken. We moeten willen weten hoe wij zélf, en daarna “de” mens, in elkaar steken.
Wat we nodig hebben en toenemend missen, is betrouwbare journalistiek. Die journalistiek ontdekken en bevorderen is essentieel. Je hebt dus een scherp oog nodig “voor de verleider, de stoker, de schaamteloze leugenaars, de intimiderende trollen” en de nieuwe ideologen voor wie het gaat om dominantie.
Onderken de trend: iedereen maakt zijn eigen waarheid. De sociale media zijn daarvoor het perfecte medium.
Er waart afkeer (haat) rond voor de elite (universiteiten, journalisten, kunstenaars, bestuurders). Afkeer gevoed door ”bling bling” idealisme van prinsessen, miljardairsvrouwen, mensen aan de top, celebrities, die zich opzichtelijk “gul” kunnen tonen met hun fortuin.
Onderken de trend: iedereen maakt zijn eigen waarheid. De sociale media zijn daarvoor het perfecte medium.
Er waart afkeer (haat) rond voor de elite (universiteiten, journalisten, kunstenaars, bestuurders). Afkeer gevoed door ”bling bling” idealisme van prinsessen, miljardairsvrouwen, mensen aan de top, celebrities, die zich opzichtelijk “gul” kunnen tonen met hun fortuin.
De auteur wil orde scheppen in het rommelige denken, de rommelige politiek, de rommelige publieke perceptie en opinie, door er stromingen en lijnen in te ontdekken.
Ploeg maar eens je weg door desinformatie, polarisatie, haat zaaien, nationaal populisme, mensen tegen elkaar opzetten. Doorheen fragmentatie.
Doorzie wat opvalt, wat de meeste aandacht trekt, “advertentietechnologie”, nieuws, een onbestemde “algemene” vijand, verkaveling van de publieke ruimte.
Links “ziet” en wijst op de verwaarlozing van het solidariteitsprincipe en een groeiende ongelijkheid. Het rechtse marktdenken leidt tot het verlies van de gemeenschap in culturele zin. En in het midden is er een neoliberale leegte. Die moet opnieuw “gevuld” worden door een liberalisme dat zichzelf heruitgevonden heeft, want die leegte in het centrum is nefast en gevaarlijk. Niet het liberalisme van het kapitaal, maar het filosofisch liberalisme van vrijheid met grenzen bepaald door de vrijheid van anderen, met een broederschap die berust op solidariteit en empathie, en een gelijkheid die een andere is dan de financiële gelijkheid waarbij sommigen meer gelijk zijn dan anderen...
Doorzie wat opvalt, wat de meeste aandacht trekt, “advertentietechnologie”, nieuws, een onbestemde “algemene” vijand, verkaveling van de publieke ruimte.
Links “ziet” en wijst op de verwaarlozing van het solidariteitsprincipe en een groeiende ongelijkheid. Het rechtse marktdenken leidt tot het verlies van de gemeenschap in culturele zin. En in het midden is er een neoliberale leegte. Die moet opnieuw “gevuld” worden door een liberalisme dat zichzelf heruitgevonden heeft, want die leegte in het centrum is nefast en gevaarlijk. Niet het liberalisme van het kapitaal, maar het filosofisch liberalisme van vrijheid met grenzen bepaald door de vrijheid van anderen, met een broederschap die berust op solidariteit en empathie, en een gelijkheid die een andere is dan de financiële gelijkheid waarbij sommigen meer gelijk zijn dan anderen...
Bas Heijne heeft dit boek samengesteld uit een paar lezingen en aantal artikelen die in NRC Handelsblad verschenen in 2018 - 2019, weliswaar “uitgediept” en gebruikt om er een “doorlopend betoog” van te maken.
Hij is een zeer erudiet iemand, dus is een boek van hem altijd het lezen waard. Toch draagt dit boek nog de sporen van de afzonderlijke delen, wat een vloeiende visie in de weg staat. Dit leidt tot veel slogans, veel verwijzingen naar andere boeken en anderen die iets weten, beweren, formuleren. Veel van wat we te lezen krijgen, maakt al deel uit van de publieke arena en kennis en voelt daarom “heropgewarmd” aan. Wat ontbreekt, is een nieuwe kijk, een verrassende visie .
Maar misschien verwachten we te veel na het succes dat zijn vorig essay ‘Onbehagen’ kende.
Meer van Victor De Raeymaeker
Hij is een zeer erudiet iemand, dus is een boek van hem altijd het lezen waard. Toch draagt dit boek nog de sporen van de afzonderlijke delen, wat een vloeiende visie in de weg staat. Dit leidt tot veel slogans, veel verwijzingen naar andere boeken en anderen die iets weten, beweren, formuleren. Veel van wat we te lezen krijgen, maakt al deel uit van de publieke arena en kennis en voelt daarom “heropgewarmd” aan. Wat ontbreekt, is een nieuwe kijk, een verrassende visie .
Maar misschien verwachten we te veel na het succes dat zijn vorig essay ‘Onbehagen’ kende.
