15 januari 2023
Het lied van ooievaar en dromedaris
De boekenbon literatuurprijs 2022 ging naar “Het lied van ooievaar en dromedaris”, waarbij de jury sprak van “een overweldigende leeservaring.” Alhoewel sommige recensies dit beamen en spreken van een “schitterend” boek, volgen er steevast een reeks “verwittigingen” door te spreken van een “moeilijk boek, ingewikkeld, dik (wat het met zijn 650 bladzijden inderdaad zo is), vreemd, eigenzinnig, complex, duister, episodisch, breed uitwaaierend, waarin de dood heerst, een kanjer van een kaliber.”
Dat, terwijl het gewoon een knap boek is, slim in elkaar gezet door beroepsschrijfster die elf goeie, interessante verhalen geschreven heeft en die, om het allemaal nog interessanter te maken, er een raamvertelling omheen weeft om die verhalen op één of andere manier tot een geheel te verbinden. Ze laat het daarbij niet, maar knoopt daarenboven de elf verhalen ook nog eens met suggererende draadjes vast aan de raamvertelling, laat enkele dezelfde details opduiken in ieder van de verhalen. Dan overgiet ze het allemaal nog met eens sausje mythevorming door te stellen dat het allemaal geschreven is door twee nu praktisch onbekende schrijfsters, Helen Drayden en haar zus Eliza. Net zoals de (vier) Brontë zusters en Wuthering Heights, waardoor - zo beweert ze - ze zich liet inspireren voor dit boek.
Sporen hiervan vind je inderdaad terug in Het lied van ooievaar en dromedaris naast al die andere trucjes die schrijfster gul gebruikt om de elf (kleine) romans tot een geheel te smeden, de dingen te mystificeren en de lezer op een vals spoor te brengen – waar ze duidelijk veel plezier aan beleefd heeft. Anjet Daanje doet dit allemaal zo overtuigend, dat je er regelmatig toch weer begint aan te twijfelen of Eliza niet toch echt bestaan heeft. Stel je ook nog eens voor dat ieder van de elf hoofdstukken telkens een verschillende hoofdpersoon heeft. Wat optelt tot zo maar eventjes 150 personages in het boek.
Het spelen met verhalen, de omkadering en de verschillende versies ervan, valt Anjet Daanje niet moeilijk. Ze schreef immers het scenario voor de zevendelige dramaserie De Geheimen van Barslet door NIR en NCRV uitgezonden in 2012. Scenario’s schrijven houdt in dat je je verhaal moet aanpassen aan de telkens andere vereisten van de verantwoordelijke voor ieder volgend stadium in het proces. In elk van de afleveringen kwam eenzelfde vreemd verschijnsel terug: er viel telkens een echte regen van vissen uit de lucht.
In Het lied van ooievaar en dromedaris zoemt in elk verhaal min of meer nadrukkelijk een vervelende vlieg rond en krijgt er altijd iemand rode vlekken op zijn of haar huid. Er spelen ook telkens twee zussen een rol en overal is de dood aanwezig.
Het lied van ooievaar en dromedaris vertelt - net zoals in het leven van de Brontë sisters - het verhaal van twee zussen (Eliza May en Millicent Drayden) die ook ergens in een Engels dorpje wonen Bridge Fowling en “ergens” in de negentiende eeuw. Ze zijn ook de dochters van een dominee, ze schrijven ook een roman, onder een pseudoniem dat hun geslacht onduidelijk laat, waarbij de roman van Eliza, Haeger Mass in de loop van de tijd een soort cultroman wordt en Eliza May Drayden een cultfiguur. Er is weinig of niets over haar geweten en het enige handschrift van haar dat nog bestaat is een klein, zwart boekje vol aantekeningen die niemand echt begrijpt, die men toch probeert te ontcijferen en daarbij alle mogelijke geruchten, alle verhalen, anekdotes, verbanden, brieven, theorieën, krantenberichten, stukjes uit allerhande biografieën, brieven van en aan de oudste zus, een fragment uit het boek, zelfs een polemiek met een fragment uit de biografie van Helen Drayden, waarin kritiek op haar wordt geleverd, ertoe bijdragen dat Eliza en Haeger Mass een hot nieuws topic blijven.
Eén van de elf “romans” in dit boek gaat daar trouwens over: Een verzamelaar heeft dat nog ene (van de waarschijnlijk ooit meerdere) bestaande zwarte boekje in zijn bezit. Het is ongelooflijk veel geld waard en hij bewaart het in een van stevige bewaking voorzien vertrek-met-kluis, speciaal ingericht voor de preservatie van het papieren kleinood, hij toont uiterst zelden het boekje aan geprivilegieerde bezoekers, raakt het enkel aan met fluwelen handschoentjes, en enkel zijn vrouw en hijzelf weten hoe zich toegang te verschaffen tot de kamer. Toch is het boekje weg op een dag. Zijn vrouw en hijzelf houden heel veel van elkaar, maar toch begint de man overal voorvalletjes en tekens waar te nemen die wel eens verband met elkaar zouden kunnen hebben en misschien met de vinger wijzen naar zijn vrouw als mogelijke schuldige… dat het bij haar de aandacht krijgt die het verdient.
Dit zwarte boekje speelt in verscheidene verhalen een belangrijke rol. Het is het enige handschrift van Eliza May Drayden dat is overgeleverd. Agnes Chambers besteed jaren aan het ontcijferen van de aantekeningen in het boekje. De meeste notities blijven een raadsel. Ze gaat er zo in op dat ze haar dochters verwaarloost. Nog erger voor haar is het dat ze door andere biografen wordt beschuldigd van het vervalsen van het boekje. Zowel zij als haar man worden steeds meer gewantrouwd en dat gaat zelfs zover dat de textielfabriek die haar man bezit failliet gaat. Het zwarte boekje betekent de ondergang van het gezin Chambers.
In het eerste verhaal is er iemand in het dorp gestorven. Susan Knowler Chester is de persoon op wie dan beroep gedaan wordt omdat die afgelegd moet worden. Dat houdt in dat ze het lichaam wast, mooie kleren aantrekt, dat de dode lichtjes geschminkt moet worden, de wangen opgevuld om er jonger uit te zien, de ogen gesloten en op de oogleden en op de oogleden wordt dikwijls een propje watte gelegd en soms een muntstukje, om ze dicht te houden. Als het lijk er zo mooier uitziet dan nog recentelijk in het leven, kunnen familie, vrienden en kennissen hun respect komen betonen. Eliza is jong gestorven (30), ze is niet bijzonder mooi, broodmager en heeft mooie slanke handen en zeer mooie ogen. Susan Knowler Chester verricht de haar zo vertrouwde handelingen. Plots merkt ze merkt plots dat de ogen van Eliza zijn open gegaan en haar aankijken. Ze duwt de oogleden weer naar beneden, legt er een prop op en gaat verder met haar taak. Achter zich hoort ze de proppen op de vloer vallen. Als ze kijkt, staren de ogen haar weer aan. Dat gebeurt nog een paar keer. De ogen blijven opengaan en willen zich niet laten sluiten… De rest van het verhaal kan je niet raden…
In nog een verhaal heerst er een familievloek. Ieder eerstgeboren jongentje dat de naam Emery krijgt, sterft jong.
In een ander verhaal worden de tweelingzusjes Penny en Lena door hun vader gebruikt in spirituele seances om de klanten ervan te overtuigen dat er maar één visionair meisje is dat contact opneemt met de hun dierbare doden of dat er geestesuittredingen plaatsvinden. Ze zijn groot nieuws in de media. Dan sterft één van de zusjes. Ze wordt op een aparte plek, anoniem begraven. Dat gegeven komt terug in het Drayden-verhaal, waar op een gegeven ogenblik blijkt dat Eliza May niet in het familiegraf ligt, maar dat haar lichaam elders is begraven.
In een ander verhaal worden de tweelingzusjes Penny en Lena door hun vader gebruikt in spirituele seances om de klanten ervan te overtuigen dat er maar één visionair meisje is dat contact opneemt met de hun dierbare doden of dat er geestesuittredingen plaatsvinden. Ze zijn groot nieuws in de media. Dan sterft één van de zusjes. Ze wordt op een aparte plek, anoniem begraven. Dat gegeven komt terug in het Drayden-verhaal, waar op een gegeven ogenblik blijkt dat Eliza May niet in het familiegraf ligt, maar dat haar lichaam elders is begraven.
De elf verhalen schrijden chronologisch voort in de tijd. In de twintigste eeuw ga je dus naar de loopgraven in Frankrijk en tijdens de tweede wereldoorlog naar Londen.
Je leert ook alles over tijd en kwantummechanica, vulgariserend knap uitgelegd trouwens, die een bijzondere rol spelen in een overigens bijzonder mooi liefdesverhaal.
Je leert ook alles over tijd en kwantummechanica, vulgariserend knap uitgelegd trouwens, die een bijzondere rol spelen in een overigens bijzonder mooi liefdesverhaal.
In een ander verhaal wordt er griezelend gefantaseerd dat je levend in een doodskist of graf zou kunnen belanden en niemand merkt dat je niet dood bent. De vrouw in kwestie, een voorlopig nog onbekende schrijfster, is wel degelijk dood, maar haar beste vriendin weet de grafdelvers (tegen betaling) ervan te overtuigen haar niet in het familiegraf in de crypte onder de kerk te laten begraven, maar op een heuvel in de heide, want dat was wat ze altijd al gewild had. Na toch wat aarzelen, besluiten ze het te doen. Schrijfster kiest dit ogenblik om te zeggen dat ze het zeker niet zouden gedaan hebben, als ze geweten hadden wat er zou gebeuren… De lezer blijft dus onder spanning verwachten dat het nu wel zal zijn, dat er iets ergs gaat gebeuren. Ze doen dat en graven een zeven voet diepe kuil zodat dieren allerlei haar lichaam niet zullen opgraven en in stukken rijten. Dan gaan ze terug naar het dorp, leggen vijf stenen in de loden kist die daarna in de houten lijkkist zal geplaatst worden, wikkelen het lichaam in een deken en dragen het kilometers en uren ver naar het klaargemaakte graf in de heide. Ze werken hard om op tijd terug te zijn voor de begrafenisplechtigheid in het dorp. Ze zijn net iets te laat.
Tijdens de tocht naar de kerk, waarbij de kist gedragen wordt, horen sommigen gebons binnenin de kist, net alsof er iemand levend in ligt en klopt om er uitgelaten te worden. Het zijn de stenen die losliggen in de kist en tegen de wand botsen. De begrafenis verloopt normaal. Gedurende de jaren die volgen, groeit de faam van de schrijfster, ontstaan er allerlei verhalen over haar person en komen er meer en meer toeristen haar (lege) graf bezoeken. De vriendin en de grafdelvers leven met het geheim en gaan soms op “de” plek in de heide het verborgen graf bezoeken en van de schoonheid van de natuur genieten, wat hen ervan overtuigt dat dat inderdaad is wat ze zou gewild hebben. Maar Rambler, het hondje van Charlie, verdwijnt en ze ontdekken dat het door een opening in de kerkmuur de in de crypte gekropen is. Zwermen vliegen en een onverdraaglijke stank komen uit de crypte. Emmery Bowman, één van de grafdelvers, maakt de opening groter en kruipt naar binnen. Ze horen zijn stem en een andere. Het klinkt net alsof hij met een vrouw praat en dan niets meer. Om tot bij hem te geraken, moet uiteindelijk de ganse kerkvloer opengebroken worden en gaat men natuurlijk de kist met de vijf stenen ontdekken. Waar is de dode schrijfster?
“Als je schrijft, moet je je eigen intuïtie volgen, kritisch zijn op je eigen zinnen en durven,” zegt Anjet Daanje in een interview. Wat ze ook doet door bijvoorbeeld Elisa May Drayden, een fictieve schrijfster die al overleden is als het boek begint, als hoofdpersonage ten tonele te voeren, van wat dan uiteindelijk niet het echte boek blijkt te zijn, maar slechts een raamvertelling waar uiteindelijk niet eens een mooi, afgerond einde aan gegeven wordt.
Maar dat is allemaal oogverblinding, spel en (zelf)vermaak.
Als je dat spel meespeelt, geniet van de dubbele bodems, de trucjes, de vondsten en daarnaast gewoon de elf romanvertellingen leest als elf onafhankelijke, knappe verhalen, dan is er niets moeilijks aan het boek en zal het waarschijnlijk één van de beste boeken blijken die je ooit las. Je mag je enkel niet laten verleiden om 650 pagina’s het in één trek te verorberen.
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Maar dat is allemaal oogverblinding, spel en (zelf)vermaak.
Als je dat spel meespeelt, geniet van de dubbele bodems, de trucjes, de vondsten en daarnaast gewoon de elf romanvertellingen leest als elf onafhankelijke, knappe verhalen, dan is er niets moeilijks aan het boek en zal het waarschijnlijk één van de beste boeken blijken die je ooit las. Je mag je enkel niet laten verleiden om 650 pagina’s het in één trek te verorberen.
Victor De Raeymaeker
